علمای دارالارشاد اردبیل

بسم الله الرحمن الرحیم

علمای دارالارشاد اردبیل 

این مطالب با استفاده از تحقیقات استاد معظم و محقق جلیل القدر جناب حجة الإسلام والمسلمین عادل مولایی ( زید عزه) و کتابچه گوهرهای شب چراغ (از آثار معظم له و منتشر شده توسط موزه مفاخر دینی استان اردبیل) تحت اشراف و رهنمودهای استاد معظم جناب حجة الإسلام و المسلمین دکتر سید حسن عاملی (مد ظله العالی) تدوین و تکمیل شد.

حیات معنوی و روح بقای هر دیاری به صاحب نفسانی است که در آن دیار زندگی می کنند. دار الإرشاد اردبیل نیز از دیرباز همواره بزرگانی از وادی علم و معرفت و اخلاق را در دامن پر مهر خویش پرورش داده و به آستان مقدس دسن هدیه نموده است؛ آنچه در ذیل می آید مجموعه ای است از اسامی این بزرگان و شرحی هر چند مختصر از حیات پر برکتشان. لازم به ذکر است که در تهیه این مجموعه استفاده عمده ای از تحقیقات محققان جلیل القدر صورت گرفته که از همه ایشان تقدیر و تشکر می نماییم. (دار الارشاد)

1- آيت الحق ملا ابراهيم امام جمعه: از علماي بنام اردبيل است. در سال 1207 هجري قمري در ولايت اردبيل متولدشد؛ پدرش ملا مهر علي وجدش ملا بهاء الدين از روحانيت تشيع اردبيل بوده اند.

2- ابراهيم بن محمد اردبيلي: از دانشمندان اسلامي در مذهب شافعي بوده است. بعد از حج سنه 864 در اول سال 865 هجري به قاهره رفته و چندين ماه در آنجا اقامت كرده است.

3- شيخ ابراهيم قلعه جوئي: "قلعه جوئی" از قراء اردبيل است و مرحوم شيخ ابراهيم از آنجا برخاسته است او پس از تحصيلات مقدماتی عازم نجف اشرف شد و تا آخر عمر كوتاه خود در آنجا ماند.

4- ابن بزار اردبيلي: مؤلف كتاب معروف "صفوة الصفا" است كه به قول دانشمندان معاصر يگانه مرجع مورخان در باب شيخ صفي الدين و پدران اوست. نام او "درويش توكلي" و پدرش "اسماعيل بن محمد اردبيلي" است. در قرن هشتم هجري مي زيسته و از مريدان شيخ صدر الدين موسي فرزند و جانشين شيخ صفي الدين بوده است.

5- ابن هلال اردبيلي: او از دانشمندان (ناشناخته مانده) اردبيل است زيرا از شرح حال و تاريخ حياتش خبري نيست.
6- ابوالحسن صدر الدين: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان او را بنام "جمال الدين ابوالحسن صدر الدين اردبيلي" معرفي كرده و از مدرسين حوزه علميه خراسان به شمار آورده است.

7- ابوالحسن يعقوب بن موسي اردبيلي: نام او در كتاب "الانساب" تأليف "ابي سعيد عبدالكريم بن منصور التميمي المسعاني" يعقوب بن موسي اردبيلي در بغداد ساكن بوده است.

8- ابوالفرج بن عبدالرحمن اردبيلي: در قرن ششم هجري مي زيسته و حوالي سال 550 در گذشته است.

9- ابوالفضل اردبيلي: (محمود بن احمد بن محمد اردبيلي معروف به ابوالفضل اردبيلي) از دانشمندان قرن ششم هجري است.

10- حاج ميرزا ابوالفضل فضلي: از علماي معروف نيمه اول قرن چهاردهم هجري است. در اردبيل بدنيا آمده و پس از تحصيل مقدمات به نجف اشرف رفته است. پس از درخواست مردم سرانجام به اردبيل بازگشت و حوزه درسي وسيعي ترتيب داد و شاگردان زيادي تربيت كرد. فضلي در سال 1341 خورشيدي به جوار رحمت حق شتافت.

11- ابوذرعه اردبيلي: سمعاني در كتاب الانساب او را بنام "عبدالوهاب بن محمد ايوب اردبيلي" معرفي كرده و گفته است كه او شيخ و زاهد بود و روز يكشنبه پنجم ماه رجب سال 415هجري در فارس رحلت نمود.

12- شيخ ابوسعيد اردبيلي: از عرفاي قرن سوم و از مريدان "جنيد بغدادي" است. عارف والا مقامي بود و شيخ صفي الدين در اوان جواني در مزار او عبادت مي كرد. قبر او هم اكنون در اردبيل و در اول كوچه معصومشاه باقي و به "پير" معر وف است.

13- ابي الفرج اردبيلي: "نورالدين فرج بن محمد ابن ابي الفرج اردبيلي" از اردبيل برخاسته و پس از تحصيل مقدمات به دمشق رفته و در "ظاهريه البرانيه" به تدريس اشتغال يافته است. ابي الفرج ظهر روز دوشنبه  749 در جار وخيه به مرض طاعون در گذشت.

14- آقا سيد احمد مرتضوي : پدرش آقا سيّد مرتضي از سادات خلخال بود و قسمت اعظم عمر خود را در اردبيل سكونت داشت. احمد به سال 1280 به خلخال رفت و  آنگاه كه پدرش اردبيل را جهت سكونت خويش برگزيد او نيز در معيت وي به اين شهر آمد و  به ادامه تحصيل پرداخت.

15- ابومحمد جعفر بن محمد اردبيلي: در نيمه اول قرن چهارم هجري مي زيسته  و از ارباب قلم و حديث بوده است.

16- ابو نصرجنيد اردبيلي: در ربيع الاول سال 535  هجري قمري تولد يافته است. او از شعرا و دانشمندان زمان خود بوده و در سال 606 هجري به قصد حج به مكه مشرف گشته است.

17- ابو هشيم بن حمدون الاشحي: سمعاني در كتاب "الانساب" ضمن اشاره به دانشمندان اردبيل از "ابو هشيم بن حمدون الاشحي" نيز جزو  آنها نام برده است.

18- اسماعيل اردبيلي: از دانشمندان قرن هشتم هجري است.

19- الياس اردبيلي: كه در قرن دهم هجري مي زيسته و خال (يعني دائي) مقدس اردبيلي بوده است.

20- الهي اردبيلي: "كمال الدين حسين بن خواجه شرف الدين عبد الحق" متخلص به "الهي" در سال  870 هجري در اردبيل ديده به جهان گشود. پس از تحصيلات مقدمات با مساعدت "سلطان حيدرصفوي" به شيراز و خراسان سفر كرد. او پس از بازگشت به اردبيل به تدريس و تعليم علوم و معارف پرداخت و سرانجام در سال 940 هجري که بيش از هفتاد سال داشت در اين شهر بدرود زندگي گفت و در آنجا دفن گرديد.

21- ام كلثوم اردبيلي: در كتاب "الضوئ الانع لاهل قرن التاسع" از بانوئي به نام "ام كلثوم بنت البرهان ابراهيم بن احمد بن محمد بن احمد اردبيلي المكي" سخن به ميان آمده و السخاوي در حالات وي نوشته است كه الفارسي او را بانوئي با تدين و خير گفته است. مرگ ام كلثوم در ماه شوال 814 در مكه رخ داده و در المعلاه دفن شده است.

22- درويش امير اردبيلي: اديب و دانشمندان و فاضل جليل القدري بوده است. در قرن يازدهم هجري مي زيسته و از علماي دوران شاه عباس صفوي و جانشينان او به شمار مي آمده است.

23- اويس اردبيلي: "اويس بن محمّد" پدر "ظهير الدين كبير" از قضات اردبيل است كه پنجاه سال در اين شهر مسند قضا داشته است. او علاوه بر قضاوت، طبيب و مدرس نيز بوده و در حوزه علميه اردبيل تدريس مي كرد. طبع شعر هم داشته است.

24- باباقلي اردبيلي: به نوشته تاريخ اردبيل و دانشمندان، در طريقت و عرفان مقام والائي داشته و از رجال قرن هفتم هجري به شمار مي آمد كه در نيمه اول قرن پنجم هجري مي زيست و در سال 457 در گذشته است.

25- بانو باغبان: اين بانو در عهد شيخ صفي الدين مي زيسته و به زبان آذري سخن مي گفت.

26- شيخ باكير اردبيلي: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان از او بعنوان يكي از صوفيان والا مقام "سلسله قادريه" ياد كرده است كه در حلب سكونت داشته و با شيخ محمّد كواكبي كه در قرن يازده هجري مي زيسته است، مأنوس بوده است.

27- برهان اردبيلي: او از سخنوران آذربايجان بوده و نيكو شعر مي سروده است؛ شرح حال و حياتش در جائي ذكر نشده است.

28- بزمي اردبيلي: از شعراي بلند پايه قرن دهم هجري است كه از اردبيل برخاسته و بيشتر عمر خود را به سياحت و تجارت گذرانيده است. مدتي در هند سكونت گزيده و از آن ديار به قصد اداي وظيفه ديني به حج رفته است.

29- بشيرين حامد اردبيلي: از دانشمندان قرن 6 و 7 هجري است. در سال 570 هجري در اردبيل به دنيا آمد. در علوم ديني از دانشمندان زمان بود و فتوي مي داد و در اجراي احكام نظارت مي نمود. در سوم ماه صفر سال 646 هجري در مكه از دنيا رفت.

30- بقائي اردبيلي: مؤلف و دانشمند آذربايجان او را از قضات اردبيل نوشته است و بدون اشاره به شرح حال يا تاريخ حيات و مماتش گفته است كه اشعار وي به زبان تركي بوده است.

31- بيضاي اردبيلي: مرحوم ميرزا متخلص به بيضا از شعراي معاصر اردبيل است. او شغل تجارت داشته و به وارد و صادر كردن پوست بره اشتغال مي ورزيد. طبع شعر قوي و مطالعات زيادي داشته است. اشعارش غالباً به زبان تركي و در مدايح و مراثي اولياي دين و خاندان امامت شيعيان است.

32- تاج اردبيلي: احمدبن عبدالله ابن عوض بن محمدالشهاب ابن الجلال ابن التاج اردبيلي الشيرواني القاهري، كه به ابن عبيدالله شهرت دارد. در ماه صفر 791 هجري در قاهره به دنيا آمد. مذهب حنفي داشته او در اواخر عمر به بيماري اسهال خوني گرفتار شد و در دهه سوم ماه رمضان سال 844 هجري در گذشت.

33- تاج الدين اردبيل: از دانشمندان معروف قرن هشتم هجري است كه در فقه شافعي و ادبيات عرب و علوم عقلي و نقلي معروفيت داشته و از بزرگان عصر خود به شمار مي آمد. تاج الدين تأليفات زيادي داشته و كتاب بزرگي در احكام گردآورده است. او "علوم الحديث" ابن الصلاح را تلخيص كرده و نيز با استخراج و تفكيك احاديث كتاب "الميزان شمس الدين ذهبي" آنها را در بابهاي جداگانه مرتب نموده به صورت روشني در آورده است. او در هفدهم رمضان سال 746 هجري در قاهره در گذشته است.

34- تاج السعيدي اردبيلي: علامه سیّد محمد بن ابي سعيد الحسني اردبيلي معروف به أمير ابوالفتح از دانشمندان معروف قرن دهم هجري است. قسمت بزرگي از دروان تحصيلي او در ماوراءالنهر بوده و با كسب علم از محضر مولانا عصام الدين در حكمت و علوم عهد به مقام كمال رسيده است. تاج السعيدي در پايان زندگي در اردبيل اقامت گزيده و به سال 676 هجري به موت فجاه در زادگاهش دارفاني را وداع گفته است.

35- تزريقي اردبيل: تزريقي صنعتي از صنايع بديع شعر بحساب مي آيد. اين امر در زمان صفويه پيدا شده و رايج گريده است و به قراري كه نوشته اند تزريقي اردبيلي پيشواي اين سبك بوده است.

36- ثاني صفوي: مؤلف كتاب سخنوران آذربايجان آن عده از سلاطين و شاهزادگان و بزرگان صفوي را كه ذوق ادبي داشته و اشعاري سروده اند در عداد ادباي اردبيلي نوشته است و شاه عباس دوم از جمله آنها مي باشد. او پسر شاه صفي است و شهرت ادبیش "ثاني" بوده است. به سال 1024 هجري در قزوين تولد يافته و بعد از سي و شش سال بهار زندگي در خسرو آباد مغان در گذشته است و در جوار حضرت معصومه (علیها السلام) در قم دفن شده است. ثاني علاوه بر امر شعر در امر حساب و محاسبات نيز ورود كامل داشته و در حاشيه احكام و ارقامي كه براي ملاحظه يا تصويب وي داده شده است.

37- جمال الدين اردبيلي: مؤلف كتاب دانشمندان آذربايجان "مولانا قاضي جمال الدين اردبي" را از معاصرين شيخ صفي الدين نوشته ولي از زندگاني و شرح حال و فضايل علمي و اخلاقي او مطلبي عنوان نكرده است. از فضلاي قرن هفتم هجري بوده و از مشاهير نحويين و ادبا بوده است. سه سال قبل از ولادت شيخ صفي الدين يعني در سال 647 هجري دارفاني را وداع گفته است.

38- جمال الدين يوسف ابراهيم اردبيلي: جمال الدين يوسف بن امام عزا الدين ابراهيم اردبيلی هم از دانشمندان اين ولايت است كه در مذهب شافعي از فضلاي والا مقام به شمار مي آيد. او در قرن ششم هجري زندگي مي نمود. كتاب معروفي به نام "الانوار لاعمال الابرار" در فقه شافعي تصنيف كرده كه مورد علاقه علماي بعد از وي بوده است. جمال الدين در سال 799 هجري دعوت حق را لبيك گفته و كتاب "الانوار" او در سنوات اخير و منجمله سالهاي 1310 و 1328 به چاپ رسیده است.

39- جنوني اردبيلي: از سخنوران قرن دوازدهم هجري است. مردي اديب و شاعر بوده و در غزل و ترجيع بند و قصيده و رباعيات توانائي قابل تحسين داشته است. در 1107 از گفته هاي خود ديواني تنظيم نموده كه بنا به نوشته "الذريعه" حاوي  3254 بيت شعر مي باشد.

40- حاجی اردبيلي: دانشمندي با ذوق و شاعري منقح و خوش طبيعت و عالي فكرت و با متانت بوده ولي از شرح حال و تاريخ حياتش موجود نیست.

41- حالي اردبيلي : مرحوم حاج ميرزا محسن فرزند آخوند ملا حسنعلي معروف به "عماد الفقرا" و متخلص به "حالي" از فضلا و دانشمندان معاصر اردبيل است. وي حوالي سال 1285 هجري در اردبيل متولد شد و نزديك به هشتاد سال عمر كرد در اواخر عمرش به كربلا مجاورت كرد و در سال 1332 خورشيدي در آن شهر وفات نمود. حالي در ادبيات فارسي و عرب اطلاعات وسيع داشت و در فقه و حكمت و عرفان از اساتيد بزرگ به شمار مي آمد در اوايل عمر مكتبي در اردبيل داير كرد و به تربيت علمي و ادبي جوانان پرداخت ولي بعدها حوزه درسش به مدارج عالي علمي و دروس عقلي و نقلي اختصاص يافت.

42- شيخ حبيب ايرديموسي: از فقهاي بزرگ نيمه اول قرن چهاردهم هجري است از قريه ايرديموسي در جوار قريه سرعين برخاسته و بر اثر تلاش و پشتكار از بزرگان فضلاء حوزه علميه نجف اشرف گشته است.

43- حجابي اردبيلي: از اين دانشمند شرح حال و تاريخ حيات در دست نيست.

44- حسن اردبيلي: مؤلف الذريعه او را "شرف الدين حسن اردبيلی" و از دانشمندان دوران صفويه معرفي كرده است.

45- حسين بن موسي اردبيلي: در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجري مي زيسته و معاصر شيخ بهائي بوده است او را فقيه و فاضل و صالح نوشته و آورده اند كه قستمي از عمر خود رادر استر آباد يعني گرگان گذرانيده است.

46- سيد حسين اردبيلي: در سال 1297 قمري در قريه " گازز" از قراء دامنه سبلان بدنيا آمد. تحصيلات اوليه خود را در اردبيل گذرانيد و در محضر اساتيد بزرگ، من جمله آخوند "ميرزا محمد علي مير زا آخوند اوغلي" كسب دانش نمود.

47- حكيم اردبيلي: "عبدالمناف بن صفرعلي حكيم الهي" از دانشمندان معاصر اردبيل است.
48- ذكري اردبيلي: نام او جزو شعراي قرن سيزهم ثبت شده و مؤلف دانشمندان آذربايجان اشاره كرده است كه اشعار او به زبان تركي بوده است.
49- سامي اردبيلي: "سام ميرزا" فرزند شاه اسماعيل اول روز سه شنبه 21 شعبان 923 متولد شد در ايام جواني عليه سلطنت برادرش شاه طهماسب اول، عصيان كرد و به هندوستان رفت سام ميرزا مرد اديبي بود و شعر نيز مي سرود او در سال 967 ديواني بعنوان "تحفه سامي" جمع كرده است و نوشته اند كه حاوي احوال 6664 نفر از شعراي معاصر وي مي باشد.
50- شيخ ستار اردبيلي: شيخ ستار بن عبدالوهاب از متأخرين فضلاي حوزه علميه نجف به شمار مي آيد شيخ ستار در سال 1312 هجري در نجف در گذشته و به خاطر موقعيت علمي و شخصيت ارزنده اش در ايوان طلاي حضرت علي (علیه السلام) دفن گشته است.
51- شيخ ستار محمد صالح اردبيلي: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان از شيخ ستار بن محمّد صالح اردبيلي نام برده و او را از دانشمندان قرن سيزده هجري نوشته است.
52- سعدي اردبيلي: طبيب بوده و در قرن نهم هجري به حذاقت در طبابت شهرت داشته است.
53- سلامي اردبيلي: دانشمند با ذوقي بوده و وزارت پسر "صدر الدين خان معصوم بيگ" را داشته است.
54- شمس عطار اردبيلي: از شعرا و عرفاي والا مقام آذربايجان است. بعضي از نويسندگان مقامش را از شمس تبريزي برتر و سيرتش را عالي تر دانسته اند. شمس اردبيلي به زبان تركي سروده و در مدايح و مراثي خاندان رسالت نيز قصايد مطلوبي دارد.
55- حاج مير صالح مجتهد اردبيلي: حاج مير صالح بن عبدالرحيم موسوي اردبيلي از قريه كلخوران برخاسته و در نجف اشرف تحصيلات علمي خود را در محضر آقا سيّد حسين كوه كمري به پايان رسانيده است وي در چهاردهم صفر سال 1319 قمري در اردبيل دارفاني را وداع نمود.
56- شيخ صفي الدين اردبيل: ابوالفتح اسحق بن امين الدين جبرئيل در سال 650 هجري در كلخوران كه قريه اي است در سه كيلومتري شمال اردبيل ديده به جهان گشود پدرش از ثروتمندان و كريمان بود و مشرب عرفاني داشت صفي الدين تنها شش سال از نعمت وجود پدر بهره مند بود و اين دوره با همه كوتاهي در تكوين شخصيت وي اثر بسيار نمود.
57- طاهر اردبيلي: محمّد كاظم ابن ميرزا آقا از شعراي قرن يازدهم هجري است و در سال 1085 در اصفهان در گذشت.
58- عارف اردبيلي: از سخنوران قرن هشتم هجري است. در عهد سلطان اويس جلاير بنا به دعوت شروانشاه اعظم كيكاوس بن كيقباد 774 - 745 به شروان رفته براي تعليم و تدريس پسر او برگزيده شده است.
59- ملا عبدالله اردبيلي: از وي بعنوان يكي از فقهاي بزرگ قرن دوازدهم هجري ياد شده است.
60- آقا ميرزا علي اكبر اردبيلي: از علماي معاصر اردبيل است. در سال 1269 هجري قمري در اين شهر بدنيا آمد. مقدمات و سطح را در اردبيل و زنجان و بروجرد فراگرفت و براي تكميل معلومات عازم نجف شد. در محضر "ميرزاي شيرازي" سيّد حسين كوه كمري و ديگر اساتيد علم، خارج را به پايان رسانيده و به درجه اجتهاد رسيد؛ آنگاه به زادگاهش برگشت و پس از فوت مرحوم "حاج مير صالح مجتهد" عالم بلا منازع محل گرديد.
61- حكيم ميرزا محمد اردبيلي: در قرن يازدهم مي زيسته و از حكما و ادباي آن قرن به شمار مي آمد. صائب در اردبيل با وي ملاقات كرده است.
62- مستوفي اردبيلي: از او شرحی در مآخذ ديده نمي شود.
63- مفتي الشيعه: آيت الله الحق سيّد محمد تقي از فقهاي بزرگ يك قرن اخير اردبيل است. پدرش سيّد مرتضي از فقهاي دانشمند نجف اشرف بود. او حدود سال 1282 هجري قمري در نجف بدنيا آمد و هنوز كودك بود كه پدرش به زادگاهش در خلخال برگشت و پس از چندي قصد توطّن در اردبيل را نمود. نشو و نماي محمد تقي در اين شهر صورت گرفت و مقدمات و سطح را نيز در همين شهر نزد پدر و مرحوم حاج مير صالح مجتهد فرا گرفت. وفات او در آخرين شب ذيقعده سال 1361 هجري كه مصادف با وفات حضرت امام محمّد تقي (علیه السلام) بود اتفاق افتاد. و در مجاورت مسجد جمعه به خاك سپرده شد.
64- شیخ احمد مقدس اردبیلی: حضرت آیت الله العظمی و مثل القداسة و التقوی شیخ احمد مقدس و محقق اردبیلی شخصیتی است که در میان فقیهان و عالمان طراز اول جهان اسلام و بويژه عالم تشیع، چون خورشیدی تابان می درخشد و نظیری را برای حضرتش سراغ نداده اند. به تعبیر علامه محمد باقر مجلسی در متقدمین و متأخرین از علماء، مانندی بر ایشان نیست و حضرتش اولین فقیه جامعی است که عظمت علمی و معنویش، مرجعیت شیعه را پس از قرنها به ایرانیان متوجه ساخت و محوریت را بدانان بازگرداند.

شیخ احمد در زهد و تقوا چنان به اوج رسید که لقب "مقدس" مختص وی گردید و در علم و فضل به بلندایی درآمد که "محقق" نامش نهادند. او صاحب تشرف به ساحت اقدس صاحب العصر و الزمان حضرت بقية الله الأعظم (أرواح العالمین لتراب مقدمه الفداء) می باشد که داستان تشرف وی در مسجد کوفه و کسب علم از ساحت مقدس امام درباره مسائلی مغمض مشهور و متواتر است.

وی پاسبان و دربان بارگاه قدس حضرت أمیرالمؤمنین است و مدفنش امروز نیز در همان حجره در ورودی رواق مطهر حضرتش، مزار عاشقان اهل بیت است. نام پدرش محمد است و به احتمالی در اوایل قرن دهم هجری در روستای "نیار"  اردبیل دیده به جهان گشود، ایشان مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر علماء و اساتید وقت اردبیل فراگرفت، سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر اساتیدی همچون آقا سیّد صائغ بهره برد و نیز چند سالی به شیراز مهاجرت کرد و فلسفه و کلام را در محضر عالم وارسته جمال الدین محمود آموخت.

از سیر تحصیلات و اساتید این فقیه عالیقدر اطلاع کاملی در دست نیست، لکن عظمت و دقت مثال زدنی ایشان در فنون مختلفه علوم اسلامی همچون فقه، اصول، فلسفه، عرفان، کلام، حدیث و تفسیر در بلندایی است که کمتر کسی توان عروج بدانجا را دارد.

معظم له پس از تکمیل مقامات معنوی و علمی در نجف اشرف بر مسند تدریس نشست و آن حوزه کهن را که می رفت تا چراغ پرفروغش به خاموشی گراید، احیاء نمود و انوار علم و فضیلت و معنویت را مجدداً جلوه گر ساخت؛ عالمان و طالبان علم به جذبه مقدس اردبیلی از اقصی نقاط جهان اسلام به نجف اشرف سرازیر شدند و اکنون نیز پس از گذشت بیش از چهارصد سال به یمن تجدید حیات علمی حوزه نجف اشرف توسط آن بزرگوار، این حوزه مقدسه مرکز علوم الهی می باشد. محقق اردبیلی در طول حیات پربرکت خویش شاگردان بسیاری تربیت کرد که همگی جزو مراجع و علمای طراز اول جهان اسلام شدند.

آثار علمی بسیاری توسط ایشان به رشته تحریر درآمده که از جمله آنها می توان به "إستئناس المعنوية" ، "بحر المناقب" ، "حاشیه بر شرح تجرید" ، "حديقة الشيعة " ، "رساله خراجية" ، "زبدة البیان في آیات الأحکام" ، "مناسک حج" ، "مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان" اشاره نمود. سرانجام این عالم ربّانی و فقیه صمدانی در ماه رجب سال 993 هجری قمری مطابق با 1174 شمسی رخت از جهان خاکی بست و روح مقدسش به ملکوت اعلی پیوست. قبر مطهرش در ورودی رواق مطهر أمیرالمؤمنین (علیه السلام) مشهور و مزار خاص و عام است.

65- حضرت آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد اردبیلی فرزند مرحوم حاج عبدالله ملک التجار اردبیل از فقهاء عظام و علماء اعلام قرن سیزدهم هجری قمری جهان تشیع می باشد. ایشان در روز 25 ذیقعده سال 1212 هجری قمری (1175 هجری شمسی) در دارالارشاد اردبیل متولد گردید. دروس مکتب خانه ای و مقدمات را در همانجا فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان شد که در آن عصر حوزه پر رونقی داشت و از محضر شیخ علی اکبر زنجانی بهره برد.

بعد از آن راهی حوزه علمیه اصفهان که در آن روزگار با حضور علماء و بزرگان علمی از عظمتی کم نظیر بر خوردار بود به مدت سه سال رحل اقامت افکند و از حضور سرآمد عالمان آن دیار مرحوم آقا شیخ محمّد تقی رازی بهره فراوان برد و نهایتــاً به عتبات عالیات هجرت کرد و از محضر بزرگانی چون شیخ محمد حسن نجفی صاحب "جواهر الکلام" و شیخ حسن فرزند شیخ جعفر کاشف الغطاء و شیخ محمدحسین رازی اصفهانی و بالاخص آقا سیّد ابراهیم قزوینی بهره کامل گرفت و به مقام رفیع اجتهاد نایل شد و در شمار فقهاء طراز اول جهان تشیع در آمد.

ایشان در سال 1262 هجری قمری به اردبیل باز گشت و زمام مرجعیت دینی و زعامت معنوی و اجتماعی منطقه را به دست گرفت و در کل آذر بایجان و منطقه قفقاز از جایگاهی ممتاز برخوردار گردید. از حضرتش علاوه بر خدمات اجتماعی آثار علمی همچون:

1- ثمارالفرار، مشتمل بر یک دوره کامل فقه استدلالی

2- کتاب حج فارسی

3- کتاب خمس فارسی

4- زینة المتقین

5 -مصباح الزینة، شامل مباحث فقهی از اول طهارت تا آخر صوم

6- مناسک حج

7- رساله طهارت

8- رساله زکات

9- رساله عملیه .

به یادگار مانده است.

آن بزرگوار در روز 25 محرم سال 1294 هجری قمری (1255هجری شمسی) دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش پس از یک سال امانت در جوار حضرت شیخ صفی الدین اردبیلی طبق وصیت به کربلای معلی منتقل و در کفشداری شرقی ایوان حسینی به خاک سپرده شد.

66- حضرت آیت الله سیّد مرتضی خلخالی: حضرت آیت الله سیّد مرتضی خلخالی از علماء و فقهاء عظام عصر خود در دارالارشاد اردبیل به سال 1247 هجری قمری (1210 شمسی) در (کلور) خلخال متولد شد. وی مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از علماء و روحانیون خلخال و حوزه علمیه قزوین فرا گرفت. در سال 1276 هجری قمری رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و به تربیت از محضر بزرگان علمی دیار نور همچون آیات عظام شیخ مرتضی انصاری، سیّد حسین کوه کمری، شیخ علی خلیلی طهرانی و دیگران بهره برد و به مقام اجتهاد نائل آمد.

معظم له درسال 1291 و 1292 هجری قمری به زادگاه خود خلخال بازگشت و پس از اندک مدتی با تقاضای بزرگان علمی و اندیشمندان مرکزیت منطقه در اردبیل اقامت گزید. با حضور ایشان در اردبیل، حوزه علمیه رونق گرفت و دانشوران از مناطق مختلف قفقاز و آذربایجان به اردبیل سرازیر شدند و محضر ایشان را مغتنم شمردند.

حوزه درسی آن بزرگوار از گرمی خاصی برخوردار شد و شاگردانی که بعدها خود از علماء اعلام و مراجع به شمار آمدند، در محضرش تربیت یافتند. سیّد علاوه بر عظمت علمی از مقام رفیع معنوی نیز برخوردار و به بروز کرامات اشتهار داشت. در قداست و تقوی و زهد و پرهیز از زخارف دنیا ضرب المثل و در درایت و حلم و بردباری سرآمد همگان بود.

از ایشان آثار علمی چندی مشتمل بر مباحث فقهی صلاة، غصب، رضا، نکاح و محرمات نکاح و مجموعه ای از مسائل متفرقه در فقه و همچنین یک دوره کامل مباحث علم اصول به سبک کتاب مشهور ( قوانین) و نیز کتابی در علم رجال و حواشی و نظرات علمی بر کتاب (الفوائد الرجالیه) استاد خود شیخ علی طهرانی بر جای مانده است. وفات آن بزرگوار در سال 1317 هجری قمری (1278 شمسی) اتفاق افتاد و در کنار بنای قدیمی مسجد جمعه اردبیل به خاک سپرده شد.

67- حضرت آیت الله شیخ صالح اندبیلی خلخالی: حضرت آیت الله شیخ صالح اندبیلی فرزند حسینعلی از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر خلخال اردبیل می باشد. قبل از نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری در روستای اندبیل خلخال اردبیل متولد گردید، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر والد معظم خود و دیگر روحانیون خلخال فرا گرفت سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و در حوزه  درس شیخ مرتضی انصاری و پس از وفات ایشان در حلقه درس میرزا محمّد حسن شیرازی درآمد و به مقامات عالیه علمی رسید و خود به مسند تدریس نشست و از مدرسین حوزه علمیه نجف اشرف گردید.

پس از مدتی عزم بازگشت به زادگاه خود نمود و علی رغم اصرار بر اقامت در نجف و ادامه تدریس به خلخال باز گشت و بساط تدریس و ترویج و تبلیغ معارف اسلامی و نشر احکام الهی را گسترد. معظم له علاوه بر مقامات علمی، خطیبی توانا بوده و اقتدار معنوی و نفوذ کلمه داشته و از این رهگذر به کرسی قضاوت نشسته و فصل خصومات کرده و اجرای حدود نموده است. سرانجام این عالم ربانی در محرم الحرام سال 1327 هجری قمری (1287 شمسی) دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت.

68- حضرت آیت الله میرزا محمد علی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمد علی اردبیلی از فقهاء و علماء بزرگ دارالارشاد اردبیل در میانه قرون سیزده و چهاردهم هجری قمری می باشد. پدرش قربانعلی منصب "میر آخوری" را که یکی از مناصب خدماتی در دوران قاجار است عهده دار بوده و از این روی در میان عامه مردم به "میر آخور اوغلی" مشهور گشته است. ایشان قبل از سال 1250 هجری قمری (1214 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از علماء و روحانیون منطقه از آن جمله - به احتمالی - مرحوم ملا ابراهیم اردبیلی و آقا میرزا محسن مجتهد فرا گرفت، سپس در حالی که مراتب عالیه ای از فضل و فضیلت را دارا بود، راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگانی چون ملا آقا فاضل دربندی، میرزا محمّد حسن شیرازی و شیخ مرتضی انصاری بهره برد و به درجه اجتهاد نایل آمد.

معظم له جامع علوم معقول و منقول بوده و در حکمت و فلسفه نیز تبحّر داشته و عالمی زاهد و پارسا و اهل عرفان و معنویت بوده و به حضرت شیخ سیّد صفی الدین اسحاق اردبیلی ارادت می ورزید و در مسجد جنّت سرای مجموعه بقعه شیخ صفی الدین وعظ و ارشاد و احیاناً تدریس می کرد. در ابراز نظر شجاع و صریح اللهجه و در بحران های اجتماعی دوران خود حضوری فعال داشت. وی در کنترل و دفع شرالاشرار در جریان غارت اردبیل نقش مهمی ایفا نمود.

ایشان تألیفات ارزشمندی در فقه و اصول و فلسفه و منطق از خود به یادگار گذاشته که در حال حاضر تنها کتاب ارزشمند و عمیق معظم له در دست می باشد. وفات آن عالم جلیل القدر و حکیم عظیم الشأن به سال 1328 هجری قمری (1289شمسی) اتفاق افتاد و پیکر مطهرش در ورودی مسجد جنت سرا به خاک سپرده شد.

69- حضرت آیت الله سیّدابراهیم انواری: حضرت آیت الله سیّدابراهیم انواری فرزند آیت الله حاج میر صالح آقا مجتهد از فقهاء عظام و علماء اعلام اردبیل و از نوادگان خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی می باشد. به احتمالی پس از سال 1280 هجری قمری (1243 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود، مقدمات و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت و سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید.

از سیر تحصیلات و اساتید ایشان در آن حوزه مقدّسه متأسفانه اطلاعی در دست نیست، لکن آنچه مسلم است در مدت اقامت از محضر بزرگان دیار نور بهره کامل برده و به مقام اجتهاد رسیده و صاحب رساله عملیه گردیده است.

معظم له پس از فوت والد معظم خود حاج میر صالح آقا مجتهد به سال 1319 قمری به اردبیل بازگشته و قائم مقام حضرتش در مرجعیت و فقاهت گردیده و علاوه بر مقامات علمی و معنوی در صحنه سیاست و اداره منطقه نقش فعال ایفا نموده است. وفات آن عالم ربّانی روز جمعه بیست و هفتم جمادی الاوّل سال 1332 هجری قمری (1293 شمسی) در کنار مرقد مطهر "امام زاده دختر" جنب قبر شریف پدر بزرگوار خود به خاک سپرده شد.

70- حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالله مجتهد اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالله فرزند آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد از بزرگان فقهاء و علماء دارالارشاد در نیمه اوّل قرن چهارده هجری قمری در اردبیل می باشد. ولادت ایشان به احتمالی پس از سال 1270 هجری قمری (1233 شمسی) در اردبیل واقع شد.

مقدمات و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس عازم نجف اشرف گردید و در حلقه درس بزرگانی چون شیخ الشریعه اصفهانی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی درآمد و به مقام اجتهاد رسید. سپس به اردبیل بازگشت و به انجام خدمات دینی همت گمارد.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در حکمت و عرفان نیز تبحّر داشته و به طی مقامات و مدارج سلوک معنوی می پرداخته و به حضرت شیخ سیّد صفی الدین اردبیلی ارادت می ورزیده و در بقعه ایشان به بیتوته و اقامه جماعت و وعظ و ارشاد حسب اقتضاء حال و زمان مبادرت می نموده است.

وفات ایشان در هشتم رجب سال 1334 هجری قمری (1295 شمسی) به وقوع پیوست. جنازه وی مدتی در مسجد جنت سرای بقعه شیخ صفی الدین به ودیعه نهاده شد و سپس به قبرستان وادی السلام نجف اشرف منتقل و همانجا به خاک سپرده شد.

71- حضرت آیت الله سیّد کاظم موسوی خلخالی: حضرت آیت الله سیّد کاظم موسوی خلخالی از فقهاء عظیم الشأن و علماء جلیل القدر خلخال اردبیل می باشد. ایشان در سال 1270 هجری قمری (1233 شمسی) در گیوی (شهرستان کوثر فعلی) متولد گردید، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون منطقه فرا گرفت و در شانزده سالگی عازم حوزه علمیه رشت و سپس قزوین شد و از محضر علماء و روحانیون وقت آن حوزه های علمیه بهره برد. سپس عازم حوزه مقدس نجف اشرف گردید و تا سال 1319 قمری از گنجینه دانش بزرگان علمی دیار نور مخصوصاًز محضر آیت اللّه العظمی میرزا حبیب اللّه رشتی بهره مند و به درجه اجتهاد رسید.

عظمت علمی و مقامات معنوی حضرتش را در میان علماء جهان تشیع از جایگاهی ویژه بر خوردار ساخت به گونه ای که در جریان مشروطیت مورد اعتماد علماء و مراجع وقت گردید و برای اصلاح امور و رفع اختلاف نظر میان بزرگانی چون شهید شیخ فضل اللّه نوری و آقا سیّد کاظم یزدی و آخوند خراسانی اقدام نمود.

معظم له در سال 1319 قمری بنا به در خواست علماء و مردم تبریز بدانجا مهاجرت کرد و مرجع مراجعات مردم شد و به تدریس و رتق و فتق امور دینی و اقامه جماعت و دیگر شئونات علماء اعلام پرداخت. در سال 1332 قمری مجددا به نجف اشرف بازگشت و در عداد علماء طراز اول آن حوزه مقدس در آمد تهجد و دوام ذکر حالات عمیق روحانی و زهد و تقوا حضرتش را در میان عالمان ربّانی سر آمد ساخت و همگان بر مقامات معنویش معتقد گشتند.

از ایشان " تقریرات اصول " استاد نامی اش میرزا حبیب اللّه رشتی در سه جلد به یادگار مانده است. وفات ایشان در سال 1336 هجری قمری (1296 شمسی) اتفاق افتاد و در یکی از صحنهای حرم أمیرمؤمنان امام علی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

72- حضرت آیت اللّه سیّد محمد موسوی خلخالی: حضرت آیت اللّه سیّد محمّد موسوی خلخالی فرزند آقا سیّد زین العابدین خلخالی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام خلخالی در دوران تحصیل والد معظم خود در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری در نجف اشرف متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه و خارج فقه و اصول را از محضر بزرگانی چون شریعت اصفهانی شیخ عبداللّه مازندرانی حاج میرزا علی خلیلی تهرانی و آخوند خراسانی فرا گرفت و به مقامات عالیه علمی نایل آمد و از ملازمان و مصاحبان مرجع وقت جهان تشیع آیت اللّه العظمی آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی گردید.

معظم له از علمای مورد تکریم و تعظیم معاصران خود بوده و از جایگاهی ویژه در حوزه علمی بر خوردار گشته است. وفات ایشان به سال 1346 هجری قمری برابر 1306 شمسی اتفاق افتاد و در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیرمؤمنین امام علی (علیه السلام) در نجف اشرف بخاک سپرده شد.

73- حضرت آیت اللّه میرزا احمد فقیه اردبیلی: حضرت آیت اللّه میرزا احمد فقیه از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر دارالارشاد اردبیل می باشد. ایشان در سال 1290 هجری قمری ( 1252 شمسی) در اردبیل دیده بجهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از برادر عالم بزرگوارش مولی علی اردبیلی و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس در سال 1313 قمری به تهران مهاجرت و از اساتید حوزه آنجا همچون علامه میرزا محمّد تقی گرگانی و دیگران بهره برد و در حالی که توشه ای در خور از علم و فضیلت داشت به سال 1316 عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند خراسانی و شیخ الشریعه اصفهانی و دیگر اساتید عظیم الشأن نجف در آمد و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد. در سال 1326 قمری به زادگاه خود باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت در مسجد ملاهادی و نیز به تحقیق و تألیف همت گمارد.

از جمله آثار علمی معظم له عبارتند از:

1- غنائم الدهر و احکام السبوع و الشهر

2- تنزیه العلل فی احکام الخلل

3- تکمله العارفین

4- مزارات فی مکه و شام

سر انجام آن عالم ربانی در سال 1350 هجری قمری ( 1310شمسی) دار فانی را وداع گفت، پیکر پاکش توسط فرزندش به نجف اشرف منتقل و در جوار بارگاه ملکوتی أمیرمؤمنان علی(علیه السلام) بخاک سپرده شد.

74- حضرت آیت اللّه میر حبیب اللّه موسوی اطهاری: حضرت آیت اللّه اطهاری از علماء ربّانی و فقهاء جلیل القدر دارالارشاد اردبیل و از نوادگان خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی، در سال 1262، هجری قمری ( 1225 شمسی) در  مهد بزرگان اردبیل روستای "کلخوران" دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را در حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس به حوزه علمیه نجف اشرف مهاجرت و از محضر بزرگانی همچون آیات عظام شیخ محمّد طه نجف، شیخ زین العابدین مرندی بهره برد و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد، سپس به زادگاه خود اردبیل باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و انجام دیگر خدمات دینی از جمله احداث مسجد "محمّدیه" همّت گمارد.

معظم له علاوه بر مقام علمی که در تعبیر مجتهد عظیم الشأن معاصر خویش آیت اللّه آقا سیّد احمد مرتضوی به "سیّد فقهاء الاعلام" ملقب است دارای مقامات و کرامات بارز معنوی بوده و در زهد و ورع و تقوی و جود و سخاوت و سرپرستی یتیمان و درماندگان سرآمد علمای بزرگ اردبیل می باشد. سرانجام آن عالم ربّانی در دوازدهم ماه رمضان سال 1352 هجری قمری ( 1312 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان "ستار آباد" اردبیل به خاک سپرده شد.

75- حضرت آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی اردبیلی نجفی : حضرت آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی اردبیلی نجفی از علماء و اعاظم فقها و افتخار دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری می باشد. وی در سال 1305 هجری قمری ( 1266 شمسی) در قریه "احمد آباد" مشگین شهر اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از پدر و برخی روحانیون منطقه فرا گرفت سپس وارد حوزه علمیه اردبیل شد و از محضر اساتید وقت مستفیض گشت و در حالیکه سطوح عالیه را به اتمام رسانده بود در سال 1328 هجری قمری عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر آیات عظام آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی، سیّد محمّد کاظم طباطبایی یزدی و شیخ علی قوچانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم اسلامی نایل آمد، پس از آن در سال 1338 هجری قمری به کربلای معلّی هجرت کرد و در حلقه درس آیت اللّه العظمی میرزا محمّد تقی شیرازی درآمد، پس از وفات میرزای شیرازی مجددا به نجف اشرف باز گشت و به تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت.

دقت نظر کم نظیر و زیبایی بیان بی بدیل، بزودی حضرتش را در صدر مدرسین حوزه نجف قرار داد. تألیف ارزشمندش همچون حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی که از بهترین حواشی موجود بر کتاب مذکورات جایگاهی بس رفیع در میان فحول و بزرگان علمی نجف بر ایشان معین کرد، حوزه درسی آن بزرگوار مملو از فضلا و طلاب مستعد بود که بعدها بسیاری از آنان از مراجع و علماء طراز اوّل زمان خود شدند.

از دیگر آثار علمی ایشان عبارتست از:

1- حاشیه بر عروة الوثقی

2- المناسک

3- کتاب الصلاة الکبیر

4- کتاب الزکاة

5- کتاب الطهارة

6- رسالة فی التراب

7- رسالة فی الکر

8- رسالة فی الرضاع

9- رسالة فی المعنی الحرفی

10- حواشی علی الطهارة و المکاسب

و دیگر رسایل علمی سر انجام آن محقق عظیم الشأن و استاد بر جسته علوم و معارف اسلامی در حالیکه حوزه علمیه نجف اشرف امید به آینده پر فروغ وی دوخته بود بر اثر بیماری در بیست و هفتم جمادی الثانی 1358 هجری قمری ( 1312 شمسی) در کاظمین دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق شتافت  پیکر پاکش به نجف منتقل و در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیر المؤمنین علی (علیه السلام) بخاک سپرده شد.

76- حضرت آیت اللّه میر محی الدین یونسی: حضرت آیت اللّه میر محی الدین یونسی از نوادگان مرحوم خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی است معظم له از فقها عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل بوده که در سال 1328 هجری قمری ( 1243 شمسی) در اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل از محضر اساتید وقت فرا گرفت و جهت نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی در سال 1309 هجری قمری رهسپار حوزه مقدسه نجف اشرف گردید و به مدت سیزده سال از محضر بزرگانی همچون؛ حاج آقا رضا همدانی، شیخ محمّد حسن مامقامی و آخوند خراسانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد رسید و به دریافت اجازات مختلف و تصدیقات اجتهاد موفق گردید.

ایشان به سال 1322 هجری قمری به زادگاه خود به اردبیل بازگشت و به افتاء و تدریس و ارشاد و ترویج و اقامه جماعت و تبلیغ پرداخت. وی علاوه بر جایگاه رفیع علمی از مقامات معنوی نیز بر خوردار و مرجع مراجعات مردم جهت حل خصومات و رفع معضلات بوده و منزلتی عظیم میان خواص و عام داشته است. وفات ایشان به سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر مطهرش طی تشییع باشکوهی بخاک سپرده شد.

77- حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه فقیه نجفی کورائمی: حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه فقیه نجفی مشهور به "کورائمی" از فقهاء جلیل القدر و عظیم الشان دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری در سال 1283 هجری قمری ( 1245 شمسی) در روستای "آلنی" مشگین شهر اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را ازمحضر اساتید حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان دیار نور همچون آیات عظام آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، میرزا محمّد تقی شیرازی و دیگر اساتید بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد و بدریافت گواهی اجتهاد از استاد اخیر خود "میرزای دوم" موفق گردید و با توشه ای در خور از فضل و فضیلت به زادگاه خود باز گشت .

معظم له مدّتی در اردبیل اقامت گزید و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت پرداخت به دلایلی به روستای "کورائیم" منتقل و در آنجا اقامت گزید لکن حلقه تدریس و استفاده و استفاضه از محضر علمی حضرتش در آنجا نیز تداوم یافت و ایشان به "کورائیمی" مشهور گردید.

بسیاری از اهل علم سطح عالیه مخصوصاً کتاب ارزشمند " کفایة الاصول " استادش آخوند خراسانی را از محضر وی آموختند و بعضاً حلقه درس خارج و اصول فقه نیز برای جمعی داشته است وفات آن عالم ربّانی به سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) اتفاق و در گورستان بهشت فاطمه اردبیل بخاک سپرده شد.

78- حضرت آیت اللّه شیخ مهدی عابدی اندبیلی خلخالی: حضرت آیت اللّه شیخ مهدی عابدی اندبیلی خلخالی فرزند میرزا حسینعلی از فقهاء عظام و علماء اعلام خلخال دارالارشاد است. به احتمالی ولادت ایشان در دهه سوم قرن سیزدهم هجری قمری واقع شده است.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر علماء و روحانیون وقت خلخال همچون آقا سیّد اعلی خاقانی، آقامیر عبد الغفّار، حاج سیّد مهدی و شیخ صالح آموخت سپس به حوزه علمیه اردبیل رفت و به مدّت یازده سال از محضر آخوند ملا قربانعلی زنجانی و حاج میرزا ابوالمکارم و دیگران مستفیض گشت و در حالی که از فضل و فضیلت توشه ای درخور اندوخته بود عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و خوشه چین خرمن دانش بزرگانی چون آخوند ملا کاظم خراسانی، سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی، سیّد محمّد علی نخجوانی، میرزا محمّد علی خوانساری و شریعت اصفهانی شد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم حوزوی رسید و به دریافت اجازات متعدد از اساتید خود مفتخر گردید، بعد از آن به خلخال مراجعت و بساط تدریس و تبلیغ و ترویج معارف الهی را گسترد و در زهد و تقوی و قناعت و ساده زیستی الگوی خلایق گردید و راهبر آنان به سوی معبود یکتا.

سرانجام آن عالم ربّانی و فقیه پارسا در سوم ماه صفر سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) دار فانی را وداع گفت و به جوار حق شتافت.

79- حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه بحرالعلومی ثمرینی: حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه بحرالعلومی ثمرینی فرزند شیخ روح اللّه از فقها و فلاسفه و عرفاء دارالارشاد اردبیل صاحب مقامات معنوی می باشد. در حدود سال 1301 هجری قمری ( 1263 شمسی) در قریه "ثمرین" از توابع اردبیل دیده به جهان گشود، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از پدر و دیگر روحانیون منطقه فرا گرفت.

در نوجوانی بواسطه تنگ دستی، جهت کار به بادکوبه قفقاز رفت لکن در مدرسه تازه پیر آنجا به تحصیلات حوزوی خود ادامه داد بعد از آن به مشهد مقدس هجرت کرد و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه مشهد مقدس آموخت سپس جهت تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مهاجرت نمود و در حلقه درس بزرگانی چون شریعت اصفهانی و آخوند خراسانی درآمد و به مقام اجتهاد رسید و در حالی که به کمالات علمی و معنوی دست یافته بود به زادگاه خود باز گشت.

مدتی در حوزه علمیه اردبیل به تدریس سطوح عالیه و فلسفه و اقامه جماعت پرداخت ولی از آنجا که دوران نشاط علمی حضرتش مصادف با سالهای خفقان و دیکتاتوری رضاخانی گردید وی به قریه محل تولد خود " ثمرین " رفته و به عبادت و مطالعه پرداخت و مجهول القدر واقع شد کما اینکه احوال اکثر علماء و روحانیون آن دوران تاریک همین گونه بوده است.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در فلسفه و عرفان نیز تبحر داشته و بر دقایق و ظرائف مثنوی معنوی جلال الدین محمّد مولوی مسلط بوده و هر از چند گاهی در یکی از حجرات مدرسه ملا ابراهیم به بیتوته و عبادت می پرداخت.

سر انجام آن عالم ربّانی و فیلسوف عارف در روز سوم شعبان المعظم سال 1360 هجری قمری (چهاردهم شهریور 1320 شمسی) قبل از اشغال ایران توسط قوای متفقین از شدت غیرت دینی تحمل اشغال ایران اسلامی بواسطه بیگانگان را نیاورده و از این جهان فانی در گذشت و به رحمت ایزدی پیوست. پیکر پاکش در قریه "ثمرین" به خاک سپرده شد و اکنون مرقد مطهرش زیارتگاه مردمان است.

80- حضرت آیت اللّه حاج سیّد محمد تقی مفتی الشیعه: حضرت آیت اللّه حاج سیّد محمّد تقی مفتی الشیعه فرزند آیت اللّه سیّد مرتضی خلخالی از علماء اعلام و فقهاء عظام و مراجع تقلید قرن چهاردهم هجری قمری در دارالارشاد اردبیل به سال 1282 هجری قمری ( 1244 شمسی) در نجف اشرف متولد گردید. در کودکی به همراه پدر به خلخال سپس جهت اقامت و توطن به اردبیل مراجعت کرد.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی و نیز سطوح عالیه علمی را از محضر پدر بزرگوار خود و آیت اللّه حاج میر صالح آقا مجتهد فرا گرفت. سپس در حالی که به مراتب علمی دست یافته بود در سال 1323 هجری قمری جهت تکمیل کمالات علمی و معنوی خود، رهسپار جوار مولی الموحدین امام علی بن ابیطالب علیه السلام در نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم طباطبایی یزدی در آمد و به مدت نه سال از محضر ایشان بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد. در سال 1331 هجری قمری به اردبیل باز گشت و در شمار مراجع وقت منطقه در آمد و به رتق و فتق امور دینی مردم همت گمارد.

معظم له علاوه بر عظمت و وسعت علمی به داشتن مقامات عالیه معنوی همچون زهد و تقوی و پرهیز از زخارف دنیا و امساک از مصرف وجوه شرعی علی رغم شدت نیاز خود و تهجد و شب زنده داری و داشتن کرامات همچون والد معظم خود مشهور و معروف بود.

آثار علمی ارزشمندی همچون:

1- بیش از یک دوره تقریرات درس خارج استاد خود آخوند خراسانی

2-  تعلیقه بر کتاب کفایة الاصول آخوند خراسانی

3- حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری

4- یک دوره فقه استدلالی در موضوع "وقف"

5- رساله ای مبسوط در فرق بین حق و حکم

6- یک دوره فقه استدلالی در موضوع "طهارت"

7- رساله علمیه با عناوین: "شجرة التقوی" و "ذخیرة العقبی" از ایشان به یادگار مانده است.

آن بزرگوار در آخرین روز ماه ذیقعده سال 1361 هجری قمری ( 1324 شمسی) دار فانی را وداع گفت و پس از اقامه نماز توسط آیت اللّه سیّد یونس اردبیلی بر پیکر پاکش در کنار مسجد جمعه اردبیل در جوار پدر و برادر بزرگوار خود به خاک سپرده شد.

81- حضرت آیت اللّه میرزا محمّد توسّلی اردبیلی: حضرت آیت اللّه میرزا محمّد توسّلی از علماء بزرگ و زاهد و عابد دارالارشاد اردبیل در نیمه اول قرن چهاردهم هجری قمری، به سال 1301 هجری قمری ( 1262 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و بخشی از مقدمات علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس راهی حوزه علمیه زنجان شد و مدتی کوتاه از محضر اساتید آنجا بهره مند گردید. پس از آن در حوزه علمیه اصفهان رحل اقامت افکند و مدت هفت سال در حلقه درس اساتید وقت اصفهان در آمد، جهت تکمیل مراتب علمی و معنوی خود رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و به حوزه درسی آیات عظم سیّد محمّد کاظم یزدی، میرزای نائینی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی پیوست. عمده استفاده ایشان از محضر علمی میرزای نائینی بوده و تقریرات وی را در فقه و اصول نگاشته و از حضرتش به دریافت گواهی اجتهاد نایل آمد است.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و همچنانکه از آغاز دوران تحصیل تدریس علوم حوزوی را رویه خود ساخته بود به تدریس سطوح عالیه در جمع فضلاء حوزه علمیه پرداخت. زهد و تقوی و انزوا و دوری از زخارف دنیا از خصائص ایشان شمرده می شود. وفات وی در یازدهم محرم الحرام سال 1367 هجری قمری ( 1326 شمسی) اتفاق افتاد و در محلّه علمیّه به خاک سپرده شد.

82- حضرت آیت اللّه شیخ غلامحسین غروی قدسی: حضرت آیت اللّه شیخ غلامحسین غروی قدسی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل در قرن گذشته است پدرش مرحوم عبدالرحیم نیز از علماء ربّانی و زاهد و عابد اردبیل به شمار میرود. به سال 1308 هجری قمری 1269 شمسی در اردبیل متولد شد.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را در اردبیل فرا گرفت، سپس عازم حوزه علمیه مشهد شد و به مدت چهار سال از محضر اساتید وقت آن حوزه مبارکه بهره برد. پس از آن به نجف اشرف مهاجرت کرد و در حلقه درس بزرگانی چون آیات عظام میرزا محمد حسن نائینی و آقا ضیاءالدین عراقی درآمد و شاگرد بر جسته حوزه ی درس آن بزرگان گردید و در سال 1353 به دریافت گواهی اجتهاد بلیغی از جانب استاد بزرگ خود میرزای نائینی مفتخر گشت.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و انجام دیگر خدمات دینی همت گمارد. ایشان عالمی ربّانی و زاهدی پارسا و دارای مقامات معنوی بوده و در جریانات اجتماعی و علی الخصوص در رفع بحران ایجاد شده توسط بیگانگان در جریان تجزیه طلب دموکرات نقش بسزائی ایفا نمود و پس از شکست این توطئه نیز سدّ راه سو ء استفاده کنندگان و پناه بیگناهان و مانع تعدّی و ستم به توبه کنندگان این جریان شد.

این عالم بزرگوار در دوران حیات خود در اردبیل علی رغم عظمت علمی و معنوی مرارتها و تلخ کامیهای فراوانی محتمل شد و نهایتاً در روز چهار شنبه نوزدهم ذی الحجة الحرام سال 1368 هجری قمری ( 1327 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در گورستان بهشت فاطمه اردبیل به خاک سپرده شد. از ایشان یک دوره کامل تقریرات اصول استاد خود میرزای نائینی و نیز تقریرات اصول دیگر استادش آقا ضیاءالدین عراقی و برخی کتب فقهی دیگر بر جای مانده است.

83- حضرت آیت الله سیّد موسی فقیه مرتضوی: حضرت آیت الله سیّد موسی فقیه مرتضوی فرزند آیت الله سیّد مرتضی خلخالی از علماء اعلام و فقهاء عظام دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری، در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری در شهر اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از محضر برادر بزرگوار خود آقا سیّد احمد و آقا سیّد محمّد تقی فراگرفت و در سال 1335 هجری قمری در حالی که به مراتب عالیه علمی دست یافته بود جهت تکمیل درجات علمی و معنوی خویش رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان آن حوزه مبارکه همچون حضرات آیات عظام آقا ضیاءالدین عراقی ، میرزای نائینی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی در سال 1342 هجری قمری به زادگاه خویش اردبیل بازگشت و به تحقیق و تدریس و تبلیغ پرداخت و مرجع مراجعات مردم گردید. این عالم ربّانی همچون پدر و برادران بزرگوار خویش در زهد و ورع و تقوی و پرهیز از مظاهر دنیا سر آمد عالمان عصر خویش بود. از ایشان آثار علمی همچون:

1- کتاب الصوم

2- کتاب الزکاة

3 - رساله ای در لباس مشکوک

4- رساله ای در شکوک غیر منصوصه

5- مجموعه ای با موضوعات "طلاق" ، "صلح" ، "وصیت" در فقه استدلالی

6- رساله ای در "فروع علم اجمالی" که در آن مدارک علم اجمالی کتاب ارزشمند "عروة الوثقی" آیت الله سیّد محمد کاظم طباطبائی یزدی را جمع آوری فرموده.

7- تقریر مباحث الفاظ استاد خود آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی

8- کشکولی مشتمل بر مطالب روائی به یادگار مانده است.

وفات آن بزرگوار در سال 1368 هجری قمری ( 1328 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در آرامگاه خانوادگی، واقع در جنب مسجد جمعه اردبیل در جوار مرقد مطهر پدر و برادران عظیم الشأن خود به خاک سپرده شد.

84- حضرت آیت الله سیّد اسد الله طهوری فاضل خلخالی: حضرت آیت الله سیّد اسد الله طهوری مشهور به فاضل خلخالی فرزند آقا سیّد و دیگر روحانیون منطقه فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه تبریز شد ودر مدرسه طالبیه به تحصیل پرداخت وبه تحصیل پرداخت و به اتمام سطوح عالیه در محضر اساتید آنجا موفق گردید.

همت والا وشوق به تحصیل فلسفه و حکمت الهی وی را به محضر اساتید و فلاسفه تهران که در آن روزگار با حضور بزرگانی چون میرزا محمد رضا الهی قمشه ای و میرزا ابو الحسن جلوه و دیگران فروغی دیگر داشت، کشاند.

ایشان سالیان متمادی از محضر اساتید بزرگ فقه و اصول و حکمت و فلسفه و هیأت و ریاضیات بهره های فراوان برد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم حوزوی دست یافت و خود به تدریس پرداخت. علی رغم تصمیم معظم له به اقامت در تهران اوضاع نابسامان پایتخت در دوران مشروطیت وی را مجبور ساخت به خلخال باز گردد و در آنجا به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد بپردازد.

پس  از واقعه ( 1321 شمسی) و اشغال کشور توسط بیگانگان سید به تهران هجرت کرد و به انجام خدمات دینی و تدریس در حوزه علمیه همت گمارد و سرانجام در رمضان سال 1369 هجری قمری (1329 شمسی) از این جهان درگذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش در جوار مرقد مطهر جناب ابن بابویۀ شهر ری بخاک سپرده شد.

85- حضرت آیت الله سیّد عقیل آیاتی (سیّد المحققین خلخالی) : حضرت آیت الله سیّد عقیل آیاتی مشهور به سیّد المحققین خلخالی از فقهاء عالی مقام و علماء ذو فنون خلخال اردبیل می باشد. به احتمالی پس از سال 1280 هجری قمری ( 1242 شمسی) دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون منطقه فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه اصفهان گردید و از محضر میرزا ابوالمعالی کلباسی و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اصفهان بهره برد. پس از آن جهت تکمیل معلومات خود رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس بزرگان علمی نجف از آن جمله سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی درآمد و از ایشان گواهی اجتهاد دریافت نمود.

هر چند مدت اقامت سیّد در اصفهان و نجف و اساتید وی دانسته نیست لکن عظمت علمی و نیز تبحر ایشان در علوم مختلف اعم از فقه و اصول و فلسفه و کلام و طب و ریاضیات و حتی زبان فرانسه نشان از بهره وری آن بزرگوار از اساتید متعدد و بنام دارد. معظم له پس از دستیابی به کمالات علمی و معنوی به خلخال باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اجرای حدود و احکام شرعی پرداختند.از ایشان آثاری چون:

1- حاشیه بر رسائل شیخ انصاری

2- حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدرا

3- کتابی در طب (مشتمل بر چگونگی درمان امراض)

4- حاشیه بر قاموس فیروزآبادی

5- الدّر المنصور فی خلاف المشهور

6- المختصر الموسوم بجواهر الاصول المحتوی علی الاختراع  الجدید

7- نفثه الناقور علی قرهه الناسور

8- تعلیقه بر قوانین الاصول

9- اقامه الدلالات فی مضاله الکلالات

10- کتابی در لغات زبان فرانسه و دیگر آثار به یادگار مانده است.

سر انجام وفات آن عالم ربانی در سال 1370 قمری ( 1329 شمسی) در خلخال اتفاق افتاد و پیکر پاکش در جوار امامزاده سیّد دانیال بخاک سپرده شد.

86- حضرت آیت اللّه العظمی حاج سیّد یونس موسوی نجفی اردبیلی: حضرت آیت اللّه العظمی حاج سیّد یونس موسوی نجفی اردبیلی فرزند سیّد محمّد تقی یکی از فقهای اعلام و مراجع عظام جهان تشیع در قرن چهاردهم هجری قمری می باشد. ایشان در سال 1293 هجری قمری (1255 شمسی) در دارالارشاد اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و بخشی از علوم حوزوی را تحت تربیت والد معظم خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل از جمله آیت اللّه آقا سیّد مرتضی خلخالی فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان شد و به مدت دو سال از محضر اساتید حوزه علمیه آنجا همچون ملّا قربانعلی زنجانی، ملّا سبز علی زنجانی و میرزا مجید حکمی بهره برد.

بعد از آن به حوزه علمیه نجف اشرف مهاجرت کرد و به تربیت از گنجینه دانش بزرگانی چون فاضل شربیانی، شریعت اصفهانی، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گشت و به مراتب عالیه اجتهاد در علوم حوزوی دست یافت ایشان چند سالی نیز به کربلای معلی مشرف شد و از ملازمان و یاوران زعیم وقت شیعه آیة اللّه العظمی میرزا محمد تقی شرازی گردید.

معظم له در سال 1346 هجری قمری ( 1306 شمسی) بزادگاه خود بازگشت و در مسند افتاء و مرجعیت و تدریس نشست. در سنه 1354 هجری قمری ( 1314 شمسی) بقصد اقامت و مجاورت عازم مشهد مقدس گردید لکن پس از ورود ایشان به ارض اقدس حادثه مسجد گوهرشاد که مقاومتی سر سختانه در اقدامات ضد دینی رضاخان از آن جمله کشف حجاب بود بوقوع پیوست و آیت اللّه سیّد یونس اردبیلی در کنار دیگر علماء برزگ به رهبری نهضت پرداخت و به همراه جمعی از علما دستگیر و در تهران زندانی و سپس به زادگاه خود اردبیل تبعید شد.

ایشان در اردبیل جایگاه و خدمات خود را از سر گرفته و همانجا ماندگار شدند تا اینکه به سال 1334 شمسی مجدداً به مشهد مقدس بازگشت و در شمار مراجع جهان تشیع قرار گرفت. معظم له بر اشتهار به عظمت علمی در میان علماء و فقها و بزرگان عصر خویش به ویژگیهائی چون قدس و تقوی و زهد و بی اعتنایی به زخارف دنیا و شجاعت و صراحت لهجه و اهتمام نهی از منکر امر به معروف شناخته می شوند.

ایشان علاوه بر تربیت شاگردان فراوان آثار علمی و تألیفاتی همچون:

1- رساله ای در صلاة مسافر

2- رساله ای در قاعده لاضرر

3- رساله ای در فروعات علم اجمالی

4- رساله ای در بحث تربت

5- رساله ای در معتقدات القاصر در اصول الدین

6- حاشیه بر عروة الوثقی

7- دوره کامل رساله عملیه بنام "وجیزة المسائل" از خود به یادگار گذاشته اند.

این مرجع عالیقدر و عالم ربّانی در 21 ذیقعده 1377 هجری قمری (سی ام اردیبهشت ماه 1337 شمسی) به دیار باقی شتافت و پیکر پاکش پس از تشیع با شکوه در تهران و مشهد در پایین پای حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) بخاک سپره شد.

87- حضرت آیت الله حاج میرزا یوسف مجتهدی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا یوسف مجتهد فرزند سوّم حاج میرزا محسن مجتهد از محققین فقهاء و مدققین حکماء و فخر علماء شیعه در نیمه اوّل قرن چهاردهم هجری قمری، در هفدهم جمادی الاوّل سال 1271 هجری قمری ( 1234 شمسی) در اردبیل تولد یافت.

مقدمات و بخشی از سطوح عالیه علوم حوزوی را از والد معظم خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت و در سال 1295 قمری به هنگام حمل پیکر مطهر پدر راهی کربلای معلّی شد و در آن دیار مقدس اقامت گزید و در درس حضرات آیات عظام فاضل شربیانی، ملا لطف الله لاریجانی، آقا شیخ علی بفروئی یزدی، آخوند ملا حسین اردکانی و حاج شیخ زین العابدین مازندرانی حاضر گشت.

در سال 1304 هجری قمری به اردبیل بازگشت و مجددا در سال 1309 به کربلای معلّی مراجعت کرد و تا سال 1314 هجری قمری در حلقه درس بزرگانی چون میرزا حبیب الله رشتی، شیخ محمّد حسن مامقامی،حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، فاضل شربیانی، شیخ عبدالله مازندرانی و آقا سیّد محمّد کاظم یزدی درآمد.

نهایتا در سال 1314 هجری قمری به نجف اشرف مهاجرت کرد و تا آخر عمر آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی یعنی سال 1329 هجری قمری ملتزم درس ایشان گردید و از شاگردان بر جسته حوزه ی درس استادش به شمار آمد.

پس از ارتحال آخوند خراسانی، در مجاورت بارگاه نورانی أمیرمؤمنان (صلوات الله و سلامه علیه) روزگار را به عبادت و تدریس سپری نمود و در سال 1332 قمری به اردبیل باز گشت و به لحاظ نامساعد بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی منطقه به عبادت و تحقیق و تألیف و تدریس روی آورد.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در حکمت و کلام تبحر تمام داشت و تصنیفاتی در این زمینه از خود به یادگار گذاشت. وی با بزرگان عرفان و سلوک عصر خود آقا سیّد مرتضی کشمیری  و سیّد علی آقا قاضی طباطبائی ملازمت و مصاحبت داشته و صاحب مقامات معنوی بوده است.

از ایشان بیش از هشتاد جلد تألیف در زمینه فقه و اصول و حکمت کلام و اخلاق به یادگار مانده که از آن جمله به دوره فقه استدلالی در شرح شرایع می توان اشاره کرد. وفات آن عالم جامع و فقیه کامل در روز چهارشنبه یازدهم شعبان سال 1339 هجری قمری (1299 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش به نجف اشرف منتقل و در قبرستان وادی السلام بخاک سپرده شد.

88- حضرت آیات الله شیخ عبد الوهاب: حضرت آیت الله شیخ عبدالوهاب صالحی خلخالی فرزند شیخ محمّد حسن از فقهاء عظام و علماء اعلام خلخالی می باشد. ایشان در سال 1290 هجری قمری (1252 شمسی) در روستای "خوجین" از توابع خلخال دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را تا سطوح عالیه از محضر پدر و دیگر عالمان دینی منطقه فرا گرفت در سال 1308 قمری به حوزه علمیه زنجان عزیمت نمود و از محضر اساتید وقت آنجا بهره برد و در حالیکه از مقامات عالیه علمی بر خوردار گشته بود در سال 1317 قمری راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند ملا کاظم خراسانی، میرزا محمّد علی غروی نخجوانی و سیّد علی تبریزی درآمد و به مقام رفیع اجتهاد رسید و موفق به دریافت گواهی اجتهاد از اساتید خود گردید ایشان پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به سال 1326 قمری به خلخال مراجعت نمود و به تدریس و تحقیق و تألیف و تبلیغ و ترویج معارف و احکام الهی پرداخت.

حضرتش علاوه بر تربیت شاگردان آثاری چون:

1- رساله خاتمیه در رد شبهات یهود و نصاری

2- لوایح الاسلام

3- رساله تاریخیه فی الوقایع الدهریة الزمانیه از خود به یادگار گذاشته است.

سرانجام آن عالم ربّانی در سال 1372 قمری ( 1338 شمسی) از این جهان در گذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش در زادگاه خود در روستای "خوجین" خلخال در کنار مزار جدش آخوند ملا محمّد صالح بخاک سپرده شد.

89- حضرت آیت الله شیخ عبد الخالق یکتایی: حضرت آیت الله شیخ عبد الخالق یکتایی از علماء اعلام و روحانیون صاحب فضل و فضیلت خلخال اردبیل می باشد. در حدود سال 1292 هجری قمری (1254 شمسی) در قریه "کرین" از توابع شهرستان خلخال متولد گردید.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون خلخال فرا گرفت سپس در حوزه زنجان که در آن زمان با وجود فقهاء بزرگ حوزه پر رونق بود سطوح عالیه و خارج فقه واصول و حدیث و تفسیر را از بزرگانی چون حضرات آیات عظام آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به "حجة الاسلام" شیخ فیاض الدین و میرزا عبدالرحیم فقاهتی و دیگران آموخت و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد.

آنچه این عالم ربّانی را در میان اقران و امثال خود از جایگاهی ویژه بر خوردار ساخته زهد و تقوی و پرهیز از زخارف دنیا و کثرة عبادات و ساده زیستی و همت عالی در ترویج و تبلیغ معارف الهی و مبارزه خستگی ناپذیر با حکام جور و انحرافات سیاسی زمان خود می باشد، عالمی که در تعلیم و تربیت آحاد و افراد جامعه اسلامی اهتمامی وافر داشت و در کردار و رفتار و گفتار الگوئی برای مردمان بوده است. وفات ایشان در پانزدهم صفر سال 1327 هجری قمری (1331 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در زادگاه خود روستای "کرخین" به خاک سپرده شد.

90- حضرت آیت الله میرزا مهدی عالم : حضرت آیت الله میرزا مهدی عالم فرزند آیت الله شیخ علی اکبر عالم از علماء اعلام و فقهاء عالیقدر دارالارشاد، به سال 1300 هجری قمری (1261 شمسی) در اردبیل متولد گردید. مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را نزد پدر بزرگوار خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس راهی حوزه علمیه زنجان شد و به مدت دو سال از محضر آخوند ملا قربانعلی زنجانی و ملا سبز علی زنجانی بهره برد. بعد از آن به نجف اشرف مهاجرت نمود و در جمع شاگردان آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی درآمد.

ایشان مدت هشت سال در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیر المؤمنین امام علی (علیه السلام) به کسب علم و تحصیل مقامات معنوی پرداخت در سال 1328 هجری قمری به اردبیل بازگشت و در پی ارتحال والد معظم خود جانشین ایشان گردید و به اقامه جماعت مسجد باغمشه و تدریس سطوح عالیه در حوزه علمیه و وعظ و ارشاد همت گمارد. حضرتش عالمی پارسا و استادی توانا در تدریس کتب سطوح عالیه و دارای حسن خلق و منزلتی والا بوده و مورد تکریم و تعظیم خاص و عام به شمار می رود.

از ایشان آثار علمی چندی از آن جمله کتابی تحت عنوان "عالم به وظیفه و عامل به وظیفه" به یادگار مانده است. آن عالم ربّانی در سال 1371 هجری قمری (1331 شمسی) دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش در جوار کریمه اهل بیت حضرت معصومه (سلام الله علیها) در شهر مقدس قم بخاک سپرده شد.

91- حضرت آیت الله میرزا بشیر مدرس فقهی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا بشیر مدرس فقهی اردبیلی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل است. به احتمالی سال 1310 هجری قمری (1272 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل که در آن زمان با وجود علماء و فقهاء بزرگ همچون میرزا علی اکبر آقا مجتهد و میرزا یوسف آقا مجتهد و سیّد احمد آقا مرتضوی و سیّد محمّد تقی مفتی الشیعه و دیگر بزرگان زمینه لازم و کافی برای طالبان علم و فضیلت فراهم کرده بود، فراگرفت و در درس خارج آیت الله العظمی آقا سیّد یونس اردبیلی شرکت جست و ملازم حضرتش در دوران حضور وی در اردبیل گردید.

آنچه از سیر زندگانی و تحصیلات معظم له دانسته شده است نشان می دهد ایشان با همتی بلند مقامات عالیه علمی و معنوی را در اردبیل گذرانده و به دیگر حوزه های علمیه مهاجرت نکرده است و از جمله مدرسان بر جسته و نامی حوزه علمیه اردبیل گشته و در میان بزرگان علماء و مراجع زمان خود از آن جمله مرحومین حضرات آیات عظام آقا سیّد محمّد حجت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی دارای جایگاه و عظمت ویژه ای بوده است و بسیاری از علماء اعلام کنونی از شاگردان ایشان به شمار می آیند. وفات ایشان در هفتم ریع الثانی سال 1378 قمری برابر با 29 مهر ماه سال 1337 شمسی اتفق افتاد، پیکر پاکش پس از انتقال به قم در قبرستان مقدس "شیخان" قم بخاک سپرده شد.

92- حضرت آیت الله شیخ عبدالعظیم صدوقی مشهور به شیخ العلماء: حضرت آیت الله شیخ عبدالعظیم صدوقی مشهور به شیخ العلماء از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر دارالارشاد اردبیل از خاندانی عظیم و منسوب به شیخ الطایفه شیخ صدوق علیه الرحمه می باشد در حدود سال 1295 هجری قمری (1257 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید وفت حوزه علمیه اردبیل فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان که در آن روزگار با وجود علماء و فقهاء بزرگ حوزه ی پر رونقی داشت، گردید و از محضر وحید دهر و یگانه عصر در زهد و علم و تقوی آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به "حجة الاسلام" آقا میرزا ابراهیم ریاضی و آقا میرزا عبدالمجید زنجانی و دیگران بهره برد و در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و حکمت و کلام و ریاضیات به مقامات عالیه علمی نایل آمد.

معظم له علاوه بر حوزه های اردبیل و زنجان چندی در نجف اشرف اقامت داشته که از مدت اقامت و اساتید وی اطلاعی به دست نیامد، شیخ پس از تکمیل علوم خود به اردبیل بازگشت و با همتی عالی به تبلیغ و ترویج معارف اسلامی مخصوصا تفسیر قرآن کریم پرداخت که باید دوران حضور پر برکت آن عالم ربّانی را در اردبیل از نظر ترویج معارف قرآنی روزگاری پرفروغ خواند.

حضرتش علاوه بر عظمت علمی بواسطه زهد و تقوی و پرهیز از مشتهیات و زخارف دنیا از مقامات ویژه معنوی نیز برخوردار و تمام عمر شریف و مال و جان و حتی ابروی خود را در راه ترویج معارف قرآنی مصروف داشت و از منتظران مصلح واقعی مولانا صاحب العصر والزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) محسوب می شد.

از ایشان علاوه بر تربیت شاگردان بسیار قریب به هفتاد جلد کتاب و رساله علمی که عمدتا در تفسیرو کلام اخلاق است به یادگار مانه که امید است در مجموعه آثاری منتشر و تقدیم جامعه علمی کشور شود و سرانجام آن عالم ربّانی و مفسر قرآن و معلم اخلاق در ششم ربیع الاول سال 1381 هجری قمری (1340 شمسی) دیده از جهان فربست و به ملکوت اعلی پیوست و در قبرستان " داش کسن " بخاک سپرده شد.

93- حضرت آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی: حضرت آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی فرزند سیّد فاضل خلخالی از علماء جلیل القدر و فقهاء عالی مقام، به سال 1308 هجری قمری ( 1269 شمسی) در دارالارشاد اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل از محضر آیات عظام میرزا ابوالفضل فضلی و آقا سیّد احمد مرتضوی فرا گرفت، سپس راهی حوزه علمیه مشهد مقدس گردید و مدت ده سال از محضر اساتید وقت آن حوزه مبارکه مستفیض شد. پس از آن راهی حوزه مقدسه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان علمی و معنوی دیار نور همچون حضرات آیات میرزا محمّد حسن نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی بهره کامل گرفت و به مقام اجتهاد نایل آمد.

آن بزرگوار علاوه بر مقام علمی در میان علماء به زهد و تقوی و دوری از زخارف دنیا اشتهار داشته به مواظبت وقت نماز و رعایت و انجام عبادات معروف بوده است. از ایشان آثاری چون "شرح الاربعین حدیثا" و "تقریرات ابحاث استاد خود آقا ضیاءالدین عراقی" در موضوع علم اصول مشتمل بر مباحث الفاظ و اصول علمیه باقی مانده است. آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی در سال 1384 هجری قمری (1343 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان مقدس "وادی السلام" نجف اشرف به خاک سپرده شد.

94- حضرت آیت الله میرزا ابوالفضل حلال زاده اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا ابوالفضل حلال زاده یکی از علماء و روحانیون با فضل و فضیلت دارالارشاد اردبیل در سال 1342 هجری قمری (1303 شمسی) در اردبیل متولد شد. پس از گذران تحصیلات متوسطه دبیرستان علی رغم مشکلات و موانع سخت و فراوان وارد حوزه علمیه اردبیل شد و در مدرسه علمیه ملا ابراهیم به تحصیل پرداخت.

مقدمات و بخشی از سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه اردبیل همچون شیخ محمّد صادق متشکری، میرزا ابراهیم کلانتر، شیخ بشیر مدرس و دیگران فرا گرفت، سپس عازم حوزه قم گردید و به مدت اندکی در آنجا اقامت و از محضر اساتید وقت بهره برد. در سال 1326 شمسی به نجف اشرف مهاجرت کرد و در درس حضرات آیات عظام سیّد ابوالقاسم خوئی و شیخ حسین حلّی حاضر گشت و مورد عنایت اساتید خود مخصوصاً مرحوم شیخ حسین حلی واقع شد.

معظم له در سال 1335 شمسی در حالیکه به مراتب عالیه علم و معنویت دست یافته بود به اردبیل باز گشت و بتدریس و تبلیغ و اقامه جماعت و دیگر فعالیتهای دینی همت گمارد، کتابخانه ارزشمندی در مدرسه ملا ابراهیم تأسیس نمود و جلسات تبیین معارف اسلامی برای مردم تشکیل داد. این عالم بزرگوار در زهد و تقوی و تدیّن و عشق به خاندان اهل رسالت در میان همگنان خویش از جایگاهی ویژه برخوردار بود و همواره مورد تجلیل و تکریم علماء و روحانیون واقع می شد.

پمتأسفانه در عمر کوتاه امّا پربرکت خویش از دست نادانان و تنگ نظران آزار و اذیت فراوانی متحمل گردید و در حالی جامعه اسلامی چشم امید به آینده درخشان حضرتش دوخته بود چراغ پر فروغش در جوانی به خاموشی گرایید و در سال 1343 هجری شمسی 1383 قمری به علت ابتلا به سرطان دار فانی را وداع گفت، پیکر پاکش از تهران به قم منتقل و در جوار کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) بخاک سپرده شد.

پس از انتشار خبر ارتحال ایشان استاد عظیم الشأنش مرحوم آیت الله العظمی شیخ حسین علی از شدت حزن و اندوه مجلس ختمی برای ایشان در نجف اشرف بر پا نمود که مراجع و علماء وقت در آن حاضر شد.

95- حضرت آیت الله سیّد فاضل موسوی پارچینی: حضرت آیت الله سیّد فاضل موسوی پارچینی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل می باشد ایشان در سال 1289 هجری قمری ( 1251 شمسی) در روستای پارچین از توابع اردبیل متولد گردید، مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در دروس فقه و اصول بزرگانی چون آیات عظام سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی حاضر گشت و به مقام اجتهاد رسید و خود بر کرسی تدریس نشست و به تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت.

معظم له پس از سالها اقامت در نجف اشرف در حالیکه به زیور کمالات علمی و معنوی آراسته شده بود به زادگاه خود بازگشت و بتدریس و تبلیغ و ترویج علوم و معارف و احکام دینی همت گمارد از ایشان رساله ای عملیه مشتمل بر نظرات و فتاوای فقهی خویش و نیز کتابی در علم اصول فقه بیادگار مانده است سرانجام آن عالم ربّانی در سال 1387 هجری قمری (1346 شمسی) دارفانی را وداع گفت و پیکر پاکش در روستای محّل تولد خود "پارچین" بخاک سپرده شد.

96- حضرت آیت الله حاج سیّد جلال محدّث اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد جلال محدّث اردبیلی فرزند سیّد عبدالله از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل می باشد. در سال 1318 هجری قمری ( 1279 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود، دروس مکتب خانه ای و بخشی از ادبیات عرب را تا سیزده سالگی ار روحانیون اردبیل آموخت سپس راهی حوزه علمیه تبریز شد و به مدت 6 سال در آنجا به تحصیل علوم حوزوی پرداخت.

در سال 1336 قمری عازم حوزه علمیه اصفهان شد و از محضر اساتید وقت حوزه علمیه آنجا بهره برد و پس از چند سال در حالی که از مراتب علمی برخوردار بود به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، حاج آقا حسین بروجردی و سیّد محمّد حجّت کوه کمری حاضر گشت و به مقام رفیع اجتهاد رسید و از استاد اخیر خویش آقا سیّد محمّد حجّت کوهکمری گواهی اجتهاد دریافت کرد. ایشان پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به زادگاه خویش بازگشت و به تبلیغ و ترویج معارف دینی و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت همت گمارد.

آن عالم ربّانی در زهد و تقوا و تقیّد به دستورات شرع انور مقامی شامخ داشته و در جریانات سیاسی دوران خود همواره در کنار بزرگان علماء به حمایت از مبارزات دینی پرداخته است. وفات ایشان در سال پنجم جمادی الثانی سال 1393 هجری قمری (تیر ماه 1352 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش پس از انتقال به شهر مقدس قم در قبرستان وادی السلام در جوار کریمه اهل بیت حضرت معصومه سلام الله علیها آرمید.

97- حضرت آیت الله حاج سیّد یونس یونسی: حضرت آیت الله حاج سیّد یونس یونسی فرزند آیت الله آقا میر محی الدین یونسی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل، به سال 1330 هجری قمری (1291 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را در از والد معظم و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و علوم عقلی و نقلی را از محضر بزرگانی چون آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، شیخ مهدی مازندرانی، میرزای همدانی، میرزا محمّد علی شاه آبادی و آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری آموخت و به درجه اجتهاد رسید.

در سال 1330 هجری شمسی به اردبیل باز گشت و به انجام وظایف شرعی و اداره جامعه اسلامی همت گمارد. معظم له که از نجابت و شرافت و درایت و ذکاوت و حسن خلق و کرامت نفس و دیگر فضایل اخلاقی برخوردار بود به زودی در رأس علماء اعلام قرار گرفت و از نفوذ فوق العاده ای برخوردار گشت و به تدبیر امور اجتماعی و اداره حوزه علمیه اردبیل پرداخت و با تعمیر مدرسه علمیه ملا ابراهیم و باز پس گیری مدرسه علمیه آقا میرزا علی اکبر مرحوم به احیاء مجدد حوزه علمیه اردبیل مبادرت نمود.

ایشان بیش از بیست سال مدیریت فرهنگی و دینی منطقه را با نفوذ معنوی خود به نحو احسن عهده دار شد و چون سدی عظیم در مقابل تحریکات رژیم منحوس پهلوی ایستاد و علاوه بر همراهی با جریان نهضت اسلامی و اندیشه های امام خمینی (رحمة الله علیه) به حمایت از روحانیت مبارز و مجاهدان عرصه جهاد و بر ضد طاغوت بر خاست.

بررسی زعامت آن فقیه عالیقدر و عالم ربّانی بر منطقه و روش و منش حضرتش می تواند چراغ راه آیندگان شود. از ایشان تقریرات درس استاد خود آیت الله العظمی سیّد محمّد حجّت کوهکمری و رساله علمیه به یادگار مانده است. وفات ایشان در 23 مرداد ماه سال 1353 شمسی (25 رجب 1394 قمری) اتفاق افتاد. پس از تشیع پیکر مطهرش در اردبیل به شهر مقدس منتقل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

98- حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی موسوی اردبیلی: حضرت آیت الله سیّد عبدالغنی موسوی اردبیلی یکی از فقهاء و فلاسفه عالی مقام دارالارشاد اردبیل در سال 1338 هجری قمری ( 1299 شمسی) متولد گردید پس از طی تحصیلات مکتب خانه ای مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه اردبیل همچون حاج شیخ عبدالحسین بهبودی لنکرانی، شیخ محسن نجفی و حاج سیّد ابراهیم افتخارالعلماء فرا گرفت.

سپس در سال 1318 شمسی راهی حوزه علمیه قم گردید و در معیت حضرات آیات حاج میرزا علی مشکینی و حاج سیّد عبدالعزیز موسوی اردبیلی در مدرسه فیضیه ساکن و سطوح عالیه را از محضر بزرگانی چون حضرات آیات عظام حاج سیّد احمد خوانساری و حاج سیّد محمّد محقق داماد بهره برد و درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد محمّد حجّت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی شرکت جست و به مقام اجتهاد نایل آمد.

ایشان به مدت پنج سال در درس خارج اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) حاضر گشت و در زمره شاگردان برجسته حوزه درس ایشان قرار گرفت و مورد توجه خاص معظم له واقع شد.

آیت الله سیّد عبدالغنی در سال 1330 شمسی به اردبیل باز گشت و به تدریس سطوح عالیه علوم حوزوی و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت و دیگر فعالیتهای دینی همت گمارد و به همراه دیگر علماء بزرگ منطقه در برپائی نهضت اسلامی نقش ایفا نمود.

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به توصیه رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی و تقاضای آیت الله حاج سیّد عبدالکریم موسوی اردبیلی رئیس وقت شورایعالی قضایی وارد دیوان عالی کشور شد و بعنوان قاضی یکی از شعب به انجام وظیفه پرداخت. کرامت و عزت نفس و عفت و مناعت طبع و دوام تفکر و متانت و وقار، حضرتش را در جایگاه رفیع عالمی ربّانی و مورد توجه خاص و عام قرارداد و الگوی راهیان کوی علم و کمالات گردانید.

از ایشان علاوه بر تقریرات دروس اساتید در موضوعات مختلف سه جلد تقریرات درس فلسفه حضرت امام خمینی به یادگار مانده است که تنها تقریرات حوزه درس فلسفه استاد بی بدیلش محسوب میشود آن عالم ربّانی در سال 1410 هجری ثمری (1369 شمسی) به جوار رحمت حق شتافت و پس از تشییع پیکر پاکش در تهران و قم در پناه کریمه اهل البیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) آرمید.

99- حضرت آیت الله میرزا محمّد حسین نحوی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمّد حسین نحوی اردبیلی از علماء اعلام و عالی مقام دارالارشاد اردبیل است. ایشان به سال 1319 هجری قمری (1280 شمسی) در اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل به ویژه حضرات آیان عظام میرزا مجتهد و آقا سیّد احمد مرتضوی فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری شرکت جست و به مقامات عالیه علمی نایل آمد و از نزدیکان زعیم وقت شیعه آیت الله العظمی بروجردی گردید.

معظم له حسب الامر ایشان به منطقه گرگان و گنبد کاووس مهاجرت کرد و بیش از 30 سال در آن منطقه مرجع مراجعات دینی و منشاء خدمات فرهنگی اعم از احداث مساجد متعدد و مراکز دینی و اسلامی و وعظ و ارشاد و تبلیغ معارف دینی و احکام شرعی گردید.

از ایشان تألیفاتی در زمینه فقه و اصول و رجال به یادگار مانده است. وفات ایشان در بیست و سوم رمضان سال 1407 هجری قمری (اول خردادماه سال 1366 شمسی) اتفاق افتاد و در جوار بارگاه ملکوتی کریمه ی اهل بیت حضرت فاطمه ی معصومه (سلام الله علیها) در شهر قم بخاک سپرده شد.

100- حضرت آیت الله حاج سیّد احمد نجفی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد احمد نجفی اردبیلی فرزند آیت الله سیّد محمّد یکی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل می باشد که در بیست و هفتم رمضان المبارک 1316 هجری قمری (1277 شمسی) به هنگام تحصیل والد معظم خود در نجف اشرف دیده به جهان گشود در کودکی به همراه پدر به اردبیل مراجعت نمود و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالیه را از محضر اساتید آن حوزه مقدسه آموخت و در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری شرکت کرد و به درجه اجتهاد رسید.

معظم له پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به زادگاه خود بازگشت و به تدریس و تبلیغ و ترویج علوم و معارف و احکام اسلامی همت گمارد و در جریان غائله تجزیه طلب دموکرات به سال 1324 هجری شمسی ایشان به با حمایت جمعی از مؤمنین غیرتمند به همراهی دیگر علماء اعلام منطقه مبارزات گسترده ای را علیه فتنه مذکور رهبری کرد تا جائیکه تهدید به قتل گردید و به ناچار به نجف اشرف بازگشت و به تحقیق و تألیف و تدریس پرداخت.

ایشان در سال 1354 هجری شمسی در پی اخراج ایرانیان از عراق توسط رژیم بعثی به اردبیل بازگشت و مجددا به انجام شئونات عالمان دینی از تعلیم و ترویج و مرجعیت مراجعات و رفع معضلات دینی و اجتماعی مردم و اقامه جماعات و دیگر امور مشغول گردید از حضرتش آثاری چون:

1- الذخر فی علم الاصول در سه جلد که یک جلد آن بچاپ رسیده

2- کتابی در علم انساب

3- رساله های علمی در موضوعات فقهی ربا و نکاح که به صورت مخطوط میباشد بر جای مانده است.

سر انجام آن عالم ربّانی در سال 1408 هجری قمری (1367 شمسی) از این جهان در گذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش پس از تشیعی با شکوه در قبرستان "بهشت فاطمه" در کنار پدر و فرزند برومندش بخاک سپرده شد.

101- حضرت آیت الله شیخ عبداللطیف عالم راثی: حضرت آیت الله حاج شیخ عبداللّطیف عالم راثی فرزند شیخ علی اکبر از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل می باشد. وی به سال 1345 هجری قمری (1305شمسی) دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل همچون شیخ محمّد صادق متشکری، ملا بشیر مدرس، میرزا ابراهیم کلانتری، شیخ محسن نجفی و غلامحسین غروی قدسی فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد صدرالدین صدر، سیّد محمّد محقق داماد، حاج آقا حسین بروجردی و دیگران شرکت جست و به مقام رفیع اجتهاد رسید و از استاد اخیر خود آیت الله العظمی بروجردی به دریافت گواهی اجتهاد موفق گردید و خود به کرسی تدریس سطوح عالیه علوم حوزوی پرداخت.

در سال 1349 شمسی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به وعظ و ارشاد و تبلیغ و ترویج معارف دینی و اقامه جماعت و تدریس در حوزه علمیه همت گمارد. عزّت و طهارت نفس و خلق حلیم از حضرتش عالمی وارسته ساخت و محبوب قلوب مردمان نمود. وفات ایشان در دوّم رمضان سال 1409 قمری (21 فروردین 1368 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در قبرستان "بهشت فاطمه" به خاک سپرده شد.

102- حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی نجفی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی نجفی اردبیلی فرزند آیت الله سیّد احمد نجفی اردبیلی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام و صاحب فضل و فضیلت و استعداد درخشان دارالارشاد اردبیل می باشد.

ایشان در سال 1358 هجری قمری ( 1318 شمسی) در اردبیل متولد گردید در هفت سالگی به همراه والد معظم خود به نجف اشرف مهاجرت نمود مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را نزد پدر و دیگر علماء و اساتید حوزوی نجف آموخت سپس سالیان متمادی در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد محمود شاهرودی و سیّد ابوالقاسم خوئی شرکت جست و به مقامات عالیه علمی دست یافت.

وی از ملازمین دروس رشته های مختلف علوم اسلامی شهید عظیم الشأن آیت الله سیّد محمّد باقر صدر محسوب می گردید که سالها در سفر و حضر و در مواقع خفقان و خطر رژیم بعثی عراق مصاحب و همراه آن شهید عالی مقام شد و از برجسته ترین شاگردان حوزه ی درس آن بزرگوار به شمار می آمد که بیانات مفصل و جانسوز و ناله از فراق و تأسف و تأثر شدید شهید صدر در جریان وفات سیّد عبدالغنی نشان از منزلت و عظمت علمی و معنوی و طهارت نفس و نبوغ و استعداد و جایگاه رفیع وی نزد استاد دارد، سیّد عبدالغنی علاوه بر کمالات علمی چهره ای بسیار فعال بود و در مدت زمان تحصیل خود در ایام تبلیغ حضوری گسترده در شهر کرکوک عراق داشت و به همت وی مسجدی بنام "جامع الامام علی (علیه السلام)" و نیز کتابخانه مجللی احداث گردید.

معظم له به امر پدر بزرگوار خود و علی رغم میل استاد خویش به زادگاه خود، اردبیل مراجعت کرد و با برنامه منظم و منسجمی به فعالیتهای دینی و فرهنگی گسترده ای چون تعلیم و تربیت جوانان و احداث مساجد و رسیدگی به مراکز دینی و تأسیس کتابخانه و اعزام مبلغین به روستاها و مساجد اقدام نمود از آثار علمی ایشان می توان تقریرات دروس اساتید عظیم الشأن به ویژه تقریرات دروس فقه و اصول و اخلاق شهید صدر و مقالات فقهی و نیز کتابی فقهی استدلالی از ایشان در موضوع خمس نام برد.

سرانجام در 28 رجب 1397 هجری قمری ( 1356 شمسی ) در حالیکه بزرگان حوزه علمیه نجف و جامعه اسلامی چشم امید به آینده درخشان و خدمات ارزنده حضرتش داشتند در حادثه ای ناگوار که در جاده ما بین اردبیل و آستارا به هنگام عزیمت برای رسیدگی امور مساجد جان بجان آفرین تسلیم کرد و به جوار رحمت حق شتافت، پیکر پاک آن عالم عزیز در قبرستان بهشت فاطمه اردبیل در کنار جد بزرگوارش آقا سیّد محمّد بخاک سپرده شد.

103- حضرت آیت الله حاج میر عزیز موسوی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میر عزیز موسوی اردبیلی از علماء اعلام و فقهاء عظام دارالارشاد اردبیل در سال 1301 هجری شمسی در اردبیل متولد شد وی در نوجوانی به فراگیری علوم اسلامی پرداخت و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید حوزه علمیه اردبیل آموخت سپس به حوزه علمیه قم هجرت کرد و در حلقه دروس فقه و اصول آیات عظام سیّد محمّد حجّت کوه کمری و شیخ مرتضی حائری درآمد پس از آن جهت تکمیل تحصیلات خود به حوزه مقدسه نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات عظام سیّد محسن حکیم و سیّد ابوالقاسم خوئی بهره برد و به مقامات عالیه علمی نایل آمد.

از ایشان، تألیفاتی در زمینه فقه و اصول بیادگار مانده است که تاکنون چاپ نشده است معظم له در سال 1413 هجری قمری ( هفدهم مهرماه 1371 شمسی ) در شهر مقدس قم دیده از جهان فروبست و به رحمت ایزدی پیوست.

104- حضرت آیت الله میرزا محمّد مسائلی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمّد مسائلی اردبیلی یکی از فقهاء و فلاسفه معاصر دارالارشاد اردبیل در سال 1298 هجری قمری (1337 شمسی ) در اردبیل دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون و علماء حوزه علمیه اردبیل فراگرفت، سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و از محضر بزرگان آن حوزه مبارکه همچون حضرات آیات عظام حاج آقا سیّد حسین بروجردی، آقاسیّد محمّد حجّت، علامه طباطبائی و امام خمینی رحمة الله علیه بهره برد و به درجات عالیه علمی نایل آمد.

پس از آن به زادگاه خود بازگشت و به تفسیر و تبلیغ و وعظ و ارشاد پرداخت ایشان یکی از علماء طراز اول منطقه بشمار می آیند که در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی در منطقه اردبیل نقش بسزایی ایفا کرده و از رهبران نهضت اسلامی در اردبیل محسوب می شود پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلائلی از فعالیت های سیاسی و اجتماعی کناره گیری کردند و سرانجام در سال 1414 هجری قمری ( 1372 شمسی ) دارفانی را وداع گفت و در قبرستان غریبان اردبیل بخاک سپرده شد.

105- حضرت آیت الله میرزا محمّد عالم زاده ( صومعلو ): حضرت آیت الله میرزا محمّد (نورالله) صومعلو معروف به عالم زاده در سال 1332 هجری قمری ( 129 شمسی) در خانواده ای روحانی در اردبیل متولد شد. در کودکی تحت تعلیم و تربیت پدر روحانی خود مرحوم آخوند ملا رستم قرار گرفت و در نوجوانی در کنار تحصیل در مدارس دولتی به فراگیری مقدمات علوم حوزوی در مدرسه علمیه ملا ابراهیم اردبیل پرداخت.

پس از اخذ مدرک دیپلم آن روزگار، راهی حوزه علمیه قم شد و سطوح عالیه و دروس خارج و فقه و اصول و تفسیر را از محضر بزرگان وقت آن حوزه مقدس همچون حضرات آیات عظام آقا سیّد حسین بروجردی و آقا سیّد محمّد کوهکمره ای فراگرفت و به مقام اجتهاد در علوم حوزوی نایل آمد و خود به تدریس سطوح عالی و دروس خارج فقه و اصول پرداخت.

ایشان پس از 30 سال اقامت و تحصیل و تدریس و تحقیق در حوزه علمیه قم به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به تدریس در مدارس علمیه و تبلیغ و ترویج علوم و معارف اسلامی پرداخت.

زهد و تقوی و ساده زیستی و پرهیز از زخارف دنیا و سعه صدر و تواضع عالمانه از خصوصیات بارز آن عالم ربّانی بود. ایشان سرانجام پس از سالها مجاهدت در راه تهذیب نفس و تحصیل کمالات علمی و تبلیغ معارف دینی در سال 1416 هجری قمری (سوم دی ماه 1374 شمسی) دارفانی را وداع گفت و در گورستان ستار آباد دارالارشاد اردبیل به خاک سپرده شد.

106- حضرت آیت الله حاج میزرا احمد پایانی اردبیلی: وی از فقهای عظام و علمای اعلام دارالإرشاد اردبیل است که در پنجم ماه مبارک رمضان سال 1346 هجری قمری (1307  شمسی) دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل همچون شیخ غفور عاملی، ملا بشیر مدرس، شیخ محسن نجفی و مرحوم افتخارالعلماء فراگرفت و پس از آن عازم حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالیه را از محضر بزرگانی چون ایات عظام سلطانی طباطبائی، مجاهدی تبریزی و مرعشی نجفی آموخت و در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام آقا سیّد محمّد حجت کوه کمری، حاج آقا حسین بروجردی، آقا سیّد محمد محقق داماد، سیّد محمدرضا گلپایگانی و امام خمینی (رضوان الله علیهم) حاضر گشت و به درجه رفیع اجتهاد نائل گشت و خود در مسند تدریس نشست.
دقت نظر و بیان روان و جدیت ایشان در تدریس، معظم له را بزودی سرآمد اساتید عالی مقام حوزه علمیه قم گردانید و بسیاری از طالبان سطوح عالیه فقه و اصول را مجذوب حلقات ایشان گردانید.

ایشان علاوه بر تربیت کثیری از طلاب علوم دینی، آثاری مکتوب از خود به یادگار گذاشته که "إرشاد الطالب إلی حقائق المکاسب" مشتمل بر شرح مبسوط و مفصل مکاسب شیخ انصاری و « شرح کفاية الأصول » آخوند خراسانی از جمله این تألیفات می باشد. این استاد بزرگوار سرانجام در هفتم ذیقعده سال 1417 هجری قمری مطابق با با فروردین سال 1376 دار فانی را وداع گفت و در پناه کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) آرمید.

107- شیخ سعید اصغری نیاری: این عالم و مبارز عظیم الشأن در محرم سال 1306 هـجری شمسی در قریه نیار اردبیل و در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود. وی علوم مقدماتی را بدون استاد و بصورت خودآموز فراگرفت و به علت علاقه وافر به کسب علم و فضیلت به رغم تنگدستی عازم شهر مقدس قم شد و مدتها از محضر علمائی همچون آیت الله العظمی بروجردی و آیت الله کوه کمره ای (رضوان الله علیهما) مستفیض شد.

شیخ سعید مرحوم مطالعات گسترده ای در فقه و اصول داشت و در علومی همچون تفسیر قرآن و نهج البلاغه و صرف و نحو و کلام و نجوم استاد بود. از ویژگی های بارز این عالم برجسته این بود که در عین اندیشه بلند و معلومات عمیق، مطالب خویش را بسیار بی تکلف و ساده بیان می کردند و لذا کلاسهای درس ایشان هرگز بوی ملال و خستگی نمی گرفت. تقوا، ساده زیستی، محبت در گفتار و کردار، تواضع و خضوع در برابر همگان از ویژگی های بارز این عالم بزرگ است.

وی علاقه بسیار شدیدی به خاندان رسالت و امامت بویژه حضرت زهراء (علیهم صلوات الله) داشت و با کوچکترین ذکری از ایشان دانه های اشک بر رخسار تکیده اش جاری می شد، هرگز نام معصومین را بی وضو بر زبان جاری نکرد. حضور در دسته های عزاداری و ابراز علاقه به عزاداری های سنتی و همراه با مردم از خلقیات ویژه این عالم شیعه بود. از خلقيات زیبای وی این بود که تا کلمه  "محمد" می شنید، به دنبال آن ذکر صلوات می کرد، هر چند این نام متعلق به فردی دیگر باشد.

از زمان آغاز انقلاب اسلامی از سال 1342، وی از رهبران نهضت در منطقه بود و تا قبل از سال 57 بارها توسط مأموران ساواک دستگیر و شکنجه شد. بعد از پیروزی انقلاب و پس از تشکیل جهاد سازندگی، در این نهاد مشغول به خدمت شد و در مدت 8 سال دفاع مقدس، همواره در جبهه ها حاضر بود و بارها تا مرز شهادت پیش رفت.

نمایندگی ولی فقیه در پادگان شهید چمران اردبیل آخرین سنگر وی در خدمت به اسلام و انقلاب بود. وی مدتها مدرّس حوزه و دانشگاه بود و در دورس منطق، فلسفه، صرف و نحو، شرح لمعه، مکاسب، مغنی و ... استاد مسلّم بود. تبحّر در طبیعیّات و علم نجوم و احوال کواکب از تخصصهای منحصر به فرد استاد در زمان حیاتش بود.

هر چند عمده حیات وی به تدریس در مجامع علمی و دینی صرف شد و در پی اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور در آن دوره، عمده حیاتش به خدمت رسانی به انقلاب و اسلام در این زمینه ها سپری گشت، لکن آثاری چند نیز از ایشان بجا مانده است:

1- کتاب "خورشید فطری دل علی" ، چاپ سال 1350 هجری شمسی حاوی مباحث روایی و عقلی درباره شخصیت أمیرالمؤمنین و غصب خلافت حقه ایشان.

2- کتاب "مرده های ماجراجو" که در سال 1348 شمسی به زیر چاپ رفت و حاوی مباحث اجتماعی با رویکرد هدایت نسل جوان به مکتب انسان ساز اسلام  می باشد.

3- کتاب  "تصریف مجدول" در دو جلد می باشد که در سال 1355 و 56 شمسی چاپ شده و مباحثی را در باب ادبیات عربی به صورت ساده و دلنشین در خود گنجانده است.

4- کتاب " فلسفه وجود روح " تألیف سال 1356 می باشد، استاد در پی احساس نیاز  و مقتضات آن دوره، با براهین واضحه، واقعیت و فلسفه وجود روح را برای نسل جوان تشریح کرده است.

5- کتاب "قیام قرآن در ایران" برای تقویت بنیه مذهبی جوانان و جلوگیری از انحرافات عقیدتی آنها.

6- جزوه ای با نام " وستان دین " که در بحبوحه جنگ تحمیلی در سال 1363 با هدف مقابله با تبلیغات مسموم دشمنان داخلی و خارجی برای دلسرد نمودن مردم از انقلاب به رشته نحریر درآمده است.

7- کتاب  "خطبه فدکیّه حضرت فاطمه زهراء (سلام الله علیها) " که آخرین کتاب مرحوم است.

این چراغ فروزان علم و هدایت، پس از تحمل ماهها درد و رنج سرانجام در صبحگاه چهارم رمضان 1418 مصادف با 13 دی ماه سال 1376 در سن 70 سالگی رو به خاموشی نهاد. درگذشت وی بازتاب گسترده ای در میان علماء، مردم و رسانه ها داشت و پیکر پاکش به وصیت خود استاد در قبرستان بهشت فاطمه (سلام الله علیها) در آرامگاه مادرش به خاک سپرده شد.

108- حضرت آیت الله حاج میرزا بیوک خلیل زاده مروّج: در تاریخ 27 شهریور سال 1309 شمسی در خانواده ای متدیّن و متمکّن از محلات قدیمی اردبیل به نام دربند عالی قاپو ، فرزندی قدم به هستی نهاد که چون اولین فرزند ذکور خانواده بود، او را "بیوک آقا" به معنی بزرگ نام نهادند. والد مکرم ایشان حاج محمدرضا خلیل زاده از تجار و معتمدان مذهبی و خوشنام اردبیل بود. بیوک آقا تعلیمات مذهبی و دینی خود را به التزام پدر و به همراه برادران دیگر فراگرفت و در سن شش سالگی تحصیلات در مدرسه را آغاز نمود.

میرزا بیوک آقا در اواخر سال 1326 به همراه تعدادی از همدوره ای های خود ، راهی حوزه علمیه قم شد و از محضر علمایی همچون آیت الله العظمی حجت کوه کمری، آیت الله طباطبایی سلطانی، شیخ محمد احمد کافی تبریزی، عبدالجواد اصفهانی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی (رضوان الله علیهم أجمعین) کسب فیض کرد.

وی همچنین در جلسات درس فلسفه (شرح منظومه) شیخ محمد لاکانی و علامه محمد حسین طباطبایی (رحمة الله علیهما) حاضر و مستفیض شد. وی پس از اتمام مقدمات دروس حوزه، مقارن با جنبش ملی شدن صنعت نفت، برای شروع درس خارج راهی مشهد مقدس شد و در حلقات درس حضرت آیت الله سیّد یونس اردبیلی و حاج شیخ هاشم قزوینی شرکت جست.

در زمان اقامت در مشهد، از مقربان آیت الله سیّد یونس اردبیلی بودند و معظم له از وی خواستند تا در مشهد در کنار ایشان بماند اما وی به دلیل وجود اساتید برجسته در حوزه علمیه قم، در سال 1332 دوباره ساکن این شهر شد. در همین دوره بود که لقب " مروّج " توسط آیت الله حاتمی دوست و هم حجره ایشان به وی پیشنهاد شد و از آن پس بود که نام مروّج در ادبیات گفتاری استان اردبیل مساوی شد با پدری فقیه، دلسوز و کاردان.

آیت الله مروج در مدت اقامت در قم تتمه درس خارج را از محضر بزرگانی چون آیت الله بروجردی، علامه طباطبایی، امام راحل و آیت الله حجت کوه کمری (رضوان الله علیهم) فراگرفت و با بزرگانی همچون آیت الله شیخ جعفر سبحانی، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، آیت الله سیّد موسی شبیری زنجانی، رهبر معظم انقلاب (دامت برکاتهم) و شهید مفتح و آیت الله شهید بهشتی (رحمة الله علیهما) هم مباحثه بودند.

در 19 ذیقعده سال 1373 قمری، نخستین اجازه روایت و وکالت در امور شرعیه ایشان از جانب حضرت آیت الله العظمی سیّد یونس اردبیلی صادر شد، بعد از آن بزرگانی نیز چنین اجازه ای را صادر فرمودند که به ترتیب زمانی عبارتند از: آیت الله العظمی سیّد محسن حکیم، آیت الله العظمی سیّد ابوالقاسم خوئی، آیت الله سیّد علی خامنه ای و آیت الله مشکینی. آیت الله مروج از طرف رهبر فقید انقلاب به سمت نمایندگی ولی فقیه در اردبیل انتخاب شدند.

خدمات علمی، فرهنگی و سیاسی ایشان به مردم منطقه در زمان حضور در این خطه، فراتر از حدی است که در این مختصر بگنجد و ارادتمندان ایشان دهها مجموعه در این زمینه منشر کرده اند که هر یک گوشه ای از خدمات ارزنده این فقیه فقید را به قلم کشیده است.

آغاز مبارزات سیاسی و انقلابی حضرت آیت الله مروج به موضوع انجمن های ایالتی و ولایتی و تصویب لایحه آن در مجلس شورای ملی در مهرماه 1341 بر می گردد. به شهادت تاریخ می توان با قدرت گفت کوچکترین واقعه مثبت یا منفی در تاریخ قبل و بعد از پیروزی انقلاب نمی توان یافت که معظم له از پیشتازان ارشاد ملت و مدافعان اسلام و انقلاب نباشد.

ارتباط تنگاتنگ با امام راحل و سخنرانیهای تند بر ضد رژیم پهلوی و هدایت قلوب به سمت رهبری و مرجعیت رهبر کبیر انقلاب، سرفصل تمامی فعالیتهای ایشان بود که در این راه انواع تعذیب و ممنوعیت را به جان خریدند. مقام علمی و معنوی بالای ایشان، جایگاهش را به پدری بدل کرده بود که در زمان اختلاف آراء و سلایق، کلامش فصل الخطاب مردم منطقه بود. این فقیه و عالم برجسته سرانجام در 27 فروردین ماه 1380 به زیارت معبود شتافت و روحش در کنار همرزمان و همدوره های فقید خویش آرام یافت.

109- حضرت آیت الله حاج شیخ مصطفی نورانی: ایشان در سال 1305 شمسی مطابق با سال 1344 قمری در اردبیل دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید حوزه علمیه اردبیل فراگرفت و برای ادامه تحصیلات عازم حوزه علمیه قم گشت و سطوح عالیه و خارج فقه و اصول را از محضر آیات عظام امام خمینی، سیّد محمد محقق داماد، سیّد محمد حجت کوه کمری، سیّد صدرالدین صدر و حاج آقا حسین بروجردی آموخت و در حالی که توشه ای درخور از علم و فضیلت اندوخته بود، جهت بهره مندی هر چه بیشتر از گنجینه علوم علمای آن عصر، راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد و در حلقه درس آیات عظام سیّد ابوالقاسم خوئی، سیّد محمود شاهرودی و شیخ حسین حلی درآمد و به مقام اجتهاد رسید.

آیت الله نورانی سپس به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و تحقیق و تألیف در علوم اسلامی پرداخت. معظم له شوق فراوانی به پژوهش در رشته های مختلف علوم اسلامی داشت و با تأسیس مؤسسه ای تحقیقاتی با نام " مؤسسه اهل بیت " به این مهم پرداخت و توانست بیش از یکصد جلد کتاب در موضوعات مختلفی مانند فقه، اصول، تفسیر، حدیث و طب اسلامی تقدیم جامعه علمی کند.

ایشان همچنین به نمایندگی از مردم شریف استان اردبیل، در دوره سوم مجلس خبرگان رهبری حضور یافت. سرانجام این عالم محقق در سال 1382 شمسی، دعوت حق را لبیک گفت و پیکر پاکش در مقبره شیخان قم به خاک سپرده شد.

110- استاد حاج شیخ عبدالرحیم جعفری: استاد حاج شیخ عبدالرحیم فرزند میرزا جعفر از علماء اعلام و فقهاء عالیقدر دار الارشاد اردبیل در سال 1339 (برابر با 3 تیر ماه 1300 شمسی) در روستای "اسمعیلی کندی" از منطقه "برزند" در شمال شهر اردبیل به دنیا آمد.

تحصیلات مقدماتی را از پدر و دیگر اساتید همچون مرحوم شیخ حبیب الله و حجة الاسلام شیخ محّرم آموخت. پس از آن در سال 1312 وارد حوزه علمیه اردبیل شد و از محضر اساتید وقت آن حوزه علمیه همچون؛ آقا شیخ کریم لاهوری، میرزا مجید مسائلی، حاج شیخ عبدالغفور عاملی و آقا سیّد کریم انواری و دیگر اساتید وقت استفاده کردند.

در سال 1319 شمسی مصادف با رمضان سال 1359 قمری راهی حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالیه را از محضر حضرات آیات شیخ اعظم انصاری، سلطانی طباطبائی، مرعشی نجفی، سیّد عبدالغنی اردبیلی آموخت و بعد از اتمام سطوح عالیه در درس خارج حضرت آیت الله العظمی حاج آقا حسین بروجردی، امام خمینی (رحمة الله علیه) و آقا سیّد صدرالدین صدر حاضر شد و مدت 5 ماه نیز به مشهد مقدس عزیمت کرده و از درس خارج آیت الله العظمی سیّد یونس اردبیلی بهره جست.

ایشان در فلسفه و تفسیر و کلام نیز تبحر ویژه داشته و در کنار تحصیل اشتغال به تدریس می پرداخته و بخصوص در درس شرح لمعه ایشان طلاب بسیاری شرکت می کرده اند. از نکات مهم و تاثیرگذار در شخصیت حضرت استاد، ارتباط ایشان با مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی آقا سیّد صدرالدین صدر (قدّس سرّه) می باشد.

استاد جعفری در دوره ای 7 ساله یعنی از سال 1365 تا 1372 قمری که تاریخ وفات آیت الله صدر می باشد، علاوه بر شرکت در درس خارج آن مرجع عالیقدر به جهت آن که مورد وثوق و اعتماد ایشان بوده و از خطی خوش و قلمی روان برخوردار بوده است، مکاتبات حضرتش را انجام می داده، عمده این مکاتبات نیز با مراجع وقت همچون آیات عظام میلانی سیّد محمود شاهرودی، سیّد عبدالهادی شیرازی و دیگر بزرگان درباره مسائل مهم جهان اسلام صورت می گرفته است.

در اواخر سال 1320 شمسی استاد در اثر کسالتی که در معده پیدا می کنند، به موطن خود بازمی گردند و پس از چند ماه که قصد مراجعت به قم می کنند پدر بزرگوارشان میرزا جعفر مریض می شود ولی پدر فرزند را وادار می کند که از راه باز نماند و به قم باز گردد.

استاد پس از 13 سال تحصیل، تدریس و کسب کمالات علمی و معنوی از محضر اساتید فرهیخته حوزه علمیه قم، تصمیم به بازگشت به زادگاه خود اردبیل می گیرند. زمینه مراجعت نیز از سال 1326 در پی دعوت اهالی قریه کلخوران از ایشان در ماه محرم آماده می شود.

استاد در مدت 6 سال و 3 ماه که در این مکان متوطن بوده اند، به وعظ و ارشاد مردم می پردازند. دوران اقامت حضرتش در این روستا سراسر نموداری از عزت نفس، مناعت طبع، تقوا و زهد می باشد.

استاد جعفری در سال 1337 به اردبیل منتقل می شوند؛ حضور استاد با آن همه فضل و تقوا وجد و شوری دیگر با خود به همراه می آورد. جلسه تفسیری که توسط ایشان برگزار می شده 20 سال ادامه داشته و بسیاری از افرادی که بعدها زمام مبارزه و حرکت های انقلابی را در دست داشتند، تربیت یافته این جلسه تفسیر می باشند.

حضرت استاد جعفری شاگرد امام خمینی (قدس سرّه) می باشند، قبل از قیام 15 خرداد سال 1342 کاملا با معظم له آشنا و بر عظمت علمی و معنوی آن مهر تابان واقف بودند و در جریان قیام 15 خرداد با علمای متحصّن اردبیل که در اعتراض به سفاکی رژیم پهلوی و حمایت از قیام امام صورت گرفت، همراه بودند.

حضرت استاد همچنین در جریانات پس از انقلاب اسلامی همواره در کنار امام و انقلاب بوده اند و در دوران 8 سال دفاع مقدس، عنایت ویژه ای به رزمندگان مبذول می داشتند و رزمندگان نیز علاقه مخصوصی به حضرتش داشتند.

از جمله ویژگی های معنوی و اخلاقی استاد، تقوا و طهارت، زهد و قناعت، مراقبه، گریز از شهرت طلبی، متانت و وقار، تواضع، صراحت لهجه، عبادت و تهجد می باشد. از جمله آثار علمی ایشان عبارتند از:

1- شرح دعای هشتم صحیفه سجادیه

2- تفسیر موضوعی قرآن کریم که اختصاص به آیاتی دارد که با کلمه " قل " شروع شده است.

3- توضیح و شرح احادیثی چند در موضوعات مختلف

4- مجموعه شصت سخنرانی ایشان در موضوعات متنوع

وفات جانگداز ایشان در 23 فروردین ماه سال 1386 شمسی اتفاق افتاد و ثلمه ای جبران ناپذیر بر جامعه اسلامی وارد آورد. پیکر پاکش پس از اقامه جماعت توسط حضرت آیت الله حاج سیّد ابراهیم سیّد ابراهیمی در قبرستان بهشت فاطمه اردبیل بخاک سپرده شد.

111- حضرت آیت الله حاج میرزا علی مشگینی: حضرت آیت الله میرزا علی اکبر فیض معروف به مشگینی از فقهاء عظام و علماء اعلام جهان تشیع برخاسته از دارالارشاد اردبیل می باشد. پدر وی شیخ علی اکرام از روحانیون با فضل و فضیلت و مقدّس اردبیل است. ایشان در بیستم ربیع الاول سال 1338 هجری قمری ( 1300 شمسی ) در قریه " آلنی " از توابع مشگین شهر اردبیل متولد گردید. در کودکی به همراه پدر به نجف اشرف رفت و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را نزد پدر و دیگر اساتید فراگرفت.

در نوجوانی با والد معظم خود به زادگاه خویش بازگشت و پس از رحلت پدر به سفارش وی وارد حوزۀ علمیه اردبیل شد و مدت زمان اندکی از محضر اساتید آنجا بهره مند شد سپس به حوزه علمیه قم عازم گشت و سطوح عالیه را از اساتید وقت آموخت و در درس خارج فقه و اصول و فلسفه و تفسیر حضرات آیات عظام سیّد محمّد حجّت کوه کمری، حاج آقا حسین بروجردی، سیّد محمّد محقق داماد، علّامه طباطبائی و امام خمینی رحمة الله علیه حاضر گشت و به مقام رفیع اجتهاد در علوم حوزوی رسید و خود بر مسند تدریس نشست.

دقت نظر و حسن بیان و جدیت و ممارست ایشان در تدریس بزودی حضرتش را در صدر مدرسین حوزه علمیه قرار داد و زهد و عظمت معنوی از ایشان تندیسی از قداست و مکارم اخلاقی ترسیم نمود و درس اخلاق معظم له چراغ پرفروغ طلاب حوزه علمیه قم گردید و وعظ و ارشاد دلنشینش در شهرهای مختلف دلهای مشتاق را مجذوب خود ساخت.

همراهی با نهضت و مبارزات خستگی ناپذیر با طاغوت به همراه دیگر یاران مجاهد بارها حضرتش را راهی زندان و تبعید نمود پس از پیروزی انقلاب نیز به عنوان یکی از چهره های شاخص انقلاب و نظام مقدس جمهوری اسلام در سمت های مهم ایفاء وظیفه نمود که مهمترین آنها عبارتند از عضویت در خبرگان تدوین قانون اساسی، ریاست شورای بازنگری قانون اساسی، ریاست مجلس خبرگان رهبری در چهار دوره، عضو هیئت مؤسس و ریاست جامعۀ مدرسین حوزه علمیه قم و امامت جمعه قم.

معظم له علاوه بر فعالیتهای سیاسی در زمینه فعالیتهای اجتماعی و فرهنگی نیز خدماتی ارائه کردند که از آن جمله می توان به تأسیس مؤسسه امام الهادی (علیه السلام) و مدرسه علمیه امام الهادی (علیه السلام)، دارالقران الکریم و چاپخانه الهادی که یکی از بزرگترین چاپخانه های کشوری می باشد و نیز بیمارستان خیریه الهادی اشاره کرد.

علاوه بر فعالیتهای مذکور از ایشان تألیفات متعدّدی در موضوعات مختلف علوم اسلامی به یادگار مانده است از جمله:

1- تفسیر روان برای نسل جوان

2- ترجمه قرآن کریم

3- الهادی الی موضوعات نهج البلاغه

4- الفقه الماثور

5- مصطلحات الفقه

6- مصطلحات الاصول

7- المنافع العامه

8- حاشیه بر کتاب عروة الوثقی

9- المواعظ العددیه

10- دروس فی الاخلاق

سرانجام آن عالم ربّانی پس از عمری تلاش و مجاهده در راه خدا در نیمه رجب سال 1428 هجری قمری ( مرداد ماه 1386 شمسی ) دار فانی را وداع گفت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش در حرم کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به خاک سپرده شد.

112- حضرت آیت الله حاج میرزا شفیع جودی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا شفیع جودی اردبیلی از علماء اعلام و فقهاء عالی مقام دارالارشاد اردبیل است. ایشان در سال 1341 شمسی در اردبیل متولد گردید، تحصیلات ابتدایی و متوسطه مدارس دولتی را تا اخذ دیپلم قدیم در اردبیل به پایان برد سپس وارد حوزه علمیه اردبیل گردید و مقدمات و بخشی از سطوح را از محضر اساتید فراگرفت.

وی در سال 1324 شمسی عازم حوزه علمیه قم گردید و بخشی دیگر از سطوح عالیه را از محضر حضرات آیات مرعشی نجفی و مجاهد تبریزی آموخت. ایشان پس از مدتی به دلایلی به اردبیل بازگشت و تحصیلات عالی خود را تا سال 1334 شمسی در محضر آیت الله غلامحسین غروی قدسی ادامه داد و در همان سال عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و به مدت شانزده سال از دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام شیخ مجتبی لنکرانی، سیّد ابوالقاسم خوئی و شهید سیّد محمّد باقر صدر در علم فقه بهره برد و به مقامات عالیه علمی نایل آمد.

در سال 1350 شمسی به حوزه علمیه قم مراجعت و توطّن اختیار نمود و از سال 1352 نیز جهت تبلیغ و وعظ و ارشاد و انجام دیگر خدمات دینی به منطقه سرعین مسافرت های مکّرر داشته و دارند.

معظم له عالمی زاهد و پارسا و روی گردان از عناوین و زخارف دنیا بوده و در کمال نزاهت و طهارت عمر مبارک را سپری کرده و یکی از فرزندان خود را تقدیم آرمانهای مقدس انقلاب اسلامی نموده است.

از حضرتش تألیفاتی در زمینه معرف اسلامی و برخی موضوعات روایی موجود می باشد. از خداوند متعال طول عمر با عزت و سعادت برای حضرتش خواستاریم.

113- حضرت آیت الله حاج سیّد ابراهیم سیّد حاتمی: حضرت آیت الله حاج سیّد ابراهیم سیّد حاتمی فرزند حاج سیّد جواد از علماء ربّانی و روحانیون جلیل القدر دارالارشاد اردبیل در سال 1343 هجری قمری ( 1303 شمسی ) در اردبیل متولد شد وی علاوه بر تحصیل در مدارس دولتی مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل همچون؛ شیخ غلام حسین غروی قدسی، حاج میرزا ابراهیم کلانتر و دیگر اساتید فراگرفت.

معظم له در سال 1327 شمسی به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و به تکمیل تحصیلات سطوح عالیه از محضر اساتید بزرگ آن حوزه مبارکه همچون؛ حضرات آیات مجاهدی تبریزی سلطانی طباطبائی، سیّد رضا صدر، حاج شیخ مرتضی حائری و علامه طباطبائی پرداخت.

سپس در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام؛ حاج آقا حسین بروجردی، آقا سیّد محمّد حجت، شیخ محمّد علی اراکی و امام خمینی ( رحمة الله علیه ) حاضر شد و به مقامات عالیه علمی نایل آمد. ایشان در سال 1343 شمسی به زادگاه خود اردبیل بازگشت وبه تدریس سطح عالی علوم حوزوی در حوزه علمیه و تفسیر قرآن کریم و وعظ و ارشاد و دیگر فعالیت های مذهبی همت گمارد.

همراهی نهضت اسلامی در قبل و حضور فعال در انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی به همراه امام جمعه فقید اردبیل مرحوم آیت الله مروّج، وامدار فرزند شهید خود در جریان 8 سال دفاع مقدس سرپرستی حوزه علمیه اردبیل و احداث مساجد و مرکز خدمات درمانی و حضور در مجلس خبرگان رهبری از اهم فعالیت های اجتماعی این بزرگوار محسوب می شود ایشان در حال حاضر یکی از ارکان معنوی منطقه به شمار می آیند. طول عمر و سلامتی آن وجود عزیز را از خداوند باری تعالی خواهانیم.

114- حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالکریم موسوی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج عبدالکریم موسوی اردبیلی یکی از فقهاء عظام و علماء اعلام در قرن حاضر، در 13 رجب سال 1344 هجری قمری ( 7 بهمن 1304 شمسی ) در خانواده ای روحانی در شهر اردبیل متولد شدند. دروس مکتب خانه ای و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را نزد پدر و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل آموختند، سپس به حوزه علمیه قم مهاجرت و در مدرسه فیضیه مستقر شدند.

وی سطوح عالیه را از محضر بزرگانی چون؛  آیات عظام آقا سیّد احمد خوانساری، سیّد محمّدرضا گلپایگانی، حاج شیخ مرتضی حائری، سلطانی طباطبائی و منظومه و اسفار را نزد حاج میرزا مهدی مازندرانی و علامه طباطبائی فراگرفت.

.پس از آن به همراه مرحوم شیخ ابوالفضل حلال زاده راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد و در حلقه درس فقه و اصول و فلسفه بزرگانی چون آیات عظام سیّد ابوالقاسم خوئی، آقا سیّد محسن حکیم، میرزا عبدالهادی شیرازی، سیّد محمّد هادی میلانی، شیخ محمّد کاظم شیرازی، شیخ محمّد کاظم آل یاسین و صدرا بادکوبه ای درآمد. در سال 1327 شمسی مجدداً به حوزه علمیه قم بازگشتند و علاوه بر اساتید قبلی در درس بزرگانی چون؛ حاج آقا حسین بروجردی و سیّد محمّد محقق داماد و درس اخلاق امام خمینی ( رحمة الله علیه ) شرکت کردند.

معظم له در کنار تحصیل در حوزه علمیه قم و تدریس سطوح عالی و تفسیر قرآن به فعالیت هایی چون؛ انتشار مجله، مکتب الاسلام، که ایشان با جمعی از علما از بانیان آن بودند و سفرهای متعدّد تبلیغاتی و فعالیت های سیاسی اقدام نمودند.

در سال 1339 شمسی به دنبال کسالت عارضه به اردبیل بازگشتند و بساط تدریس سطوح عالیه علوم حوزوی و خارج فقه و اصول و تفسیر را گستردند و نیز به فعالیت های اقتصادی عام المنفعه جهت مساعدت به نیازمندان و همچنین مبارزات سیاسی همت گماردند.

گسترش نفوذ و فعالیت های معظم له موجب شد " ساواک " به دستگیری ایشان اقدام کند لکن این توطئه با اتّحاد و اقدام علماء منطقه خنثی شد. ایشان در سال 1347 شمسی به تهران مهاجرت و در مسجد أمیرالمؤمنین علیه السلام به اقامه جماعت و تدریس خارج از فقه و اصول و اسفار پرداختند.

ایشان به همراه شهید بهشتی، شهید مطهری، شهید مفتح و تنی چند به فعالیت های علمی و فرهنگی و سیاسی اقدام و با تأ سیس مؤسسه خیریه مکتب أمیرالمؤمنین به احداث مدارس راهنمایی و دبیرستان و دانشگاه " دارالعلم مفید " و کانون فرهنگی توحید همّت گمارد.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی معظم له در سمت های مهم و مختلفی همچون؛ عضو شورای انقلاب و دادستان کل کشور و رئیس شورای عالی قضائی انجام وظیفه نمودند. پس از رحلت امام خمینی در سال 1367 معظم له به قم بازگشتند و به فعالیت های علمی خود ادامه دادند و در شمار مراجع عظام جهان تشیع در آمدند.

آثار علمی معظم له تاکنون عبارتند از:

1- فقه القضاء

2- فقه الحدود و التعزیرات

3- فقه الدیات

4- فقه القصاص

5- فقه الشرکة و التأمین

6- فقه الشهادات

7- فقه المضاربه

8- حاشیه بر خیارات مکاسب

9- یک دوره اصول فقه

10- کتاب جمال ابهی ( در رد بهائیت )

11- مقالاتی در تفسیر قرآن

12- چهار جلد در موضوع اقتصاد

13- یک دوره اقتصاد اسلامی بر طبق کتاب و سنت

14- کتاب اخلاق .

از خداوند متعال طول عمر و دوام توفیقات حضرتش را خواستاریم.در دهم ماه رجب سال 1347 هجری قمری ( 1307 شمسی ) در اردبیل دیده به جهان گشود.

115- حضرت آیت الله حاج سیّد محمّد موسوی مفتی الشیعه: حضرت آیت الله حاج سیّد محمّد موسوی مفتی الشیعه فرزند حضرت آیت الله سیّد محمّد تقی مفتی الشیعه از علماء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل در قرن حاضر،مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از محضر حضرات آیات شیخ غلامحسین غروی، میرزا مهدی عالم، شیخ بشیر مدرس و عموی بزرگوار خود آقا سیّد موسی فقیه مرتضوی آموخت.

در سال 1326 شمسی عازم حوزه علمیه قم شد و در دروس خارج فقه و اصول را از محضر بزرگانی چون؛ حضرات آیات عظام حاج آقاحسین بروجردی، سیّد محمّد حجت کوه کمری، سیّد محمّد محقق داماد و امام خمینی فراگرفت و در تفسیر و هیئت و فلسفه نیز از محضر علامه سیّد محمّد حسین طباطبائی بهره برد.

وی در حالی که از مراتب عالیه علمی برخوردار بود به حوزه علمیه نجف اشرف مهاجرت کرد و در حلقه درس بزرگان دیار نور همچون حضرات آیات عظام آقا سیّد محسن طباطبائی، سیّد محمود شاهرودی و سیّد ابوالقاسم خوئی و بیش از همه شیخ حسین حلی درآمد و به استاد اخیر خود اختصاص یافت و دوره کامل بحث های ایشان را تقریر و پس از سال 1378 هجری قمری خود به تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت.

معظم له در سال 1379 قمری به اردبیل بازگشت و به انجام فعالیت های دینی از تدریس و تبلیغ و اقامه جماعت همت گمارد. پس از یک سال و نیم مجددا عزم همجواری بارگاه قدسی أمیرالمؤمنین امام علی علیه السلام نمود و در آنجا به فعالیت های علمی اعم از تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت. در سال 1355 هجری شمسی به هنگام اخراج علماء و روحانیون ایرانی توسط رژیم بعث عراق معظم له مجبور به ترک نجف اشرف گردید و به حوزه علمیه قم وارد و در آنجا متوطّن شدند.

مکانت رفیع علمی و معنوی ایشان در میان بزرگان و علماء شیعه به زودی ایشان را در شمار مراجع دینی و علماء طراز اول جهان تشیع در آورد. نتیجه تلاش های علمی معظم له که اکنون به صورت کتاب ها و رسائل مختلف علمی چون؛

1- کتاب بیع

2- کتاب صلاة

3- کتاب طهارت

4- دوره کامل اصول فقه و بحث جبر و اختیار

5- تعلیقات الاستاد العلامه که اختصاص به نظرات حضرت علامه طباطبائی در مباحث منظومه و اسفار دارد

6- صلاة المسافر و الجمعة

7- دوره کامل اصول و فقه تقریرات درس آیت الله خوئی

8- دوره کامل خارج بیع و خیارات و مبحث طهارت تقریرت استاد خود شیخ حسین حلی

9- رساله ای در قاعده لاضرر

10- شرح کفایه الاصول آخوند خراسانی

11- رساله ای در لباس مشکوک

12- رساله ای در فروع علم اجمالی

13- رساله ای در قاعده "اقرار " و "رضاع " و دیگر مباحث مهم فقهی

14- فقه مبسوط

15- رساله عملیه

16- منهاج الصالحین که مشتمل بر حواشی و ظرات فقهی ایشان بر عروة الوثقی می باشد.

و دیگر آثار علمی و خدمات فرهنگی که از آن جمله به تأسیس مؤ سسه علمی و فرهنگی امام محمّد تقی علیه السلام در حوزه علمیه قم می توان اشاره نمود.

از خداوند متعال برای حضرتش طول عمر و داوام توفیقات خواستاریم.

به فرموده معصوم:  مَن أرَّخَ مُؤمِناً فَقَد أحياهُ (هر که زندگانی مؤمن درگذشته ای را به قلم کشد، او را دوباره زنده نموده است).

در پایان از تمامی عزیزان و قاریان محترم خواهشمندیم ما را از نظرات و مطالب مفید و مرتبط محروم نفرمایند.

حیات معنوی و روح بقای هر دیاری به صاحب نفسانی است که در آن دیار زندگی می کنند. دار الإرشاد اردبیل نیز از دیرباز همواره بزرگانی از وادی علم و معرفت و اخلاق را در دامن پر مهر خویش پرورش داده و به آستان مقدس دسن هدیه نموده است؛ آنچه در ذیل می آید مجموعه ای است از اسامی این بزرگان و شرحی هر چند مختصر از حیات پر برکتشان. لازم به ذکر است که در تهیه این مجموعه استفاده عمده ای از تحقیقات محققان جلیل القدر صورت گرفته که از همه ایشان تقدیر و تشکر می نماییم. (دار الارشاد)

1- آيت الحق ملا ابراهيم امام جمعه: از علماي بنام اردبيل است. در سال 1207 هجري قمري در ولايت اردبيل متولدشد؛ پدرش ملا مهر علي وجدش ملا بهاء الدين از روحانيت تشيع اردبيل بوده اند.

2- ابراهيم بن محمد اردبيلي: از دانشمندان اسلامي در مذهب شافعي بوده است. بعد از حج سنه 864 در اول سال 865 هجري به قاهره رفته و چندين ماه در آنجا اقامت كرده است.

3- شيخ ابراهيم قلعه جوئي: "قلعه جوئی" از قراء اردبيل است و مرحوم شيخ ابراهيم از آنجا برخاسته است او پس از تحصيلات مقدماتی عازم نجف اشرف شد و تا آخر عمر كوتاه خود در آنجا ماند.

4- ابن بزار اردبيلي: مؤلف كتاب معروف "صفوة الصفا" است كه به قول دانشمندان معاصر يگانه مرجع مورخان در باب شيخ صفي الدين و پدران اوست. نام او "درويش توكلي" و پدرش "اسماعيل بن محمد اردبيلي" است. در قرن هشتم هجري مي زيسته و از مريدان شيخ صدر الدين موسي فرزند و جانشين شيخ صفي الدين بوده است.

5- ابن هلال اردبيلي: او از دانشمندان (ناشناخته مانده) اردبيل است زيرا از شرح حال و تاريخ حياتش خبري نيست.
6- ابوالحسن صدر الدين: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان او را بنام "جمال الدين ابوالحسن صدر الدين اردبيلي" معرفي كرده و از مدرسين حوزه علميه خراسان به شمار آورده است.

7- ابوالحسن يعقوب بن موسي اردبيلي: نام او در كتاب "الانساب" تأليف "ابي سعيد عبدالكريم بن منصور التميمي المسعاني" يعقوب بن موسي اردبيلي در بغداد ساكن بوده است.

8- ابوالفرج بن عبدالرحمن اردبيلي: در قرن ششم هجري مي زيسته و حوالي سال 550 در گذشته است.

9- ابوالفضل اردبيلي: (محمود بن احمد بن محمد اردبيلي معروف به ابوالفضل اردبيلي) از دانشمندان قرن ششم هجري است.

10- حاج ميرزا ابوالفضل فضلي: از علماي معروف نيمه اول قرن چهاردهم هجري است. در اردبيل بدنيا آمده و پس از تحصيل مقدمات به نجف اشرف رفته است. پس از درخواست مردم سرانجام به اردبيل بازگشت و حوزه درسي وسيعي ترتيب داد و شاگردان زيادي تربيت كرد. فضلي در سال 1341 خورشيدي به جوار رحمت حق شتافت.

11- ابوذرعه اردبيلي: سمعاني در كتاب الانساب او را بنام "عبدالوهاب بن محمد ايوب اردبيلي" معرفي كرده و گفته است كه او شيخ و زاهد بود و روز يكشنبه پنجم ماه رجب سال 415هجري در فارس رحلت نمود.

12- شيخ ابوسعيد اردبيلي: از عرفاي قرن سوم و از مريدان "جنيد بغدادي" است. عارف والا مقامي بود و شيخ صفي الدين در اوان جواني در مزار او عبادت مي كرد. قبر او هم اكنون در اردبيل و در اول كوچه معصومشاه باقي و به "پير" معر وف است.

13- ابي الفرج اردبيلي: "نورالدين فرج بن محمد ابن ابي الفرج اردبيلي" از اردبيل برخاسته و پس از تحصيل مقدمات به دمشق رفته و در "ظاهريه البرانيه" به تدريس اشتغال يافته است. ابي الفرج ظهر روز دوشنبه  749 در جار وخيه به مرض طاعون در گذشت.

14- آقا سيد احمد مرتضوي : پدرش آقا سيّد مرتضي از سادات خلخال بود و قسمت اعظم عمر خود را در اردبيل سكونت داشت. احمد به سال 1280 به خلخال رفت و  آنگاه كه پدرش اردبيل را جهت سكونت خويش برگزيد او نيز در معيت وي به اين شهر آمد و  به ادامه تحصيل پرداخت.

15- ابومحمد جعفر بن محمد اردبيلي: در نيمه اول قرن چهارم هجري مي زيسته  و از ارباب قلم و حديث بوده است.

16- ابو نصرجنيد اردبيلي: در ربيع الاول سال 535  هجري قمري تولد يافته است. او از شعرا و دانشمندان زمان خود بوده و در سال 606 هجري به قصد حج به مكه مشرف گشته است.

17- ابو هشيم بن حمدون الاشحي: سمعاني در كتاب "الانساب" ضمن اشاره به دانشمندان اردبيل از "ابو هشيم بن حمدون الاشحي" نيز جزو  آنها نام برده است.

18- اسماعيل اردبيلي: از دانشمندان قرن هشتم هجري است.

19- الياس اردبيلي: كه در قرن دهم هجري مي زيسته و خال (يعني دائي) مقدس اردبيلي بوده است.

20- الهي اردبيلي: "كمال الدين حسين بن خواجه شرف الدين عبد الحق" متخلص به "الهي" در سال  870 هجري در اردبيل ديده به جهان گشود. پس از تحصيلات مقدمات با مساعدت "سلطان حيدرصفوي" به شيراز و خراسان سفر كرد. او پس از بازگشت به اردبيل به تدريس و تعليم علوم و معارف پرداخت و سرانجام در سال 940 هجري که بيش از هفتاد سال داشت در اين شهر بدرود زندگي گفت و در آنجا دفن گرديد.

21- ام كلثوم اردبيلي: در كتاب "الضوئ الانع لاهل قرن التاسع" از بانوئي به نام "ام كلثوم بنت البرهان ابراهيم بن احمد بن محمد بن احمد اردبيلي المكي" سخن به ميان آمده و السخاوي در حالات وي نوشته است كه الفارسي او را بانوئي با تدين و خير گفته است. مرگ ام كلثوم در ماه شوال 814 در مكه رخ داده و در المعلاه دفن شده است.

22- درويش امير اردبيلي: اديب و دانشمندان و فاضل جليل القدري بوده است. در قرن يازدهم هجري مي زيسته و از علماي دوران شاه عباس صفوي و جانشينان او به شمار مي آمده است.

23- اويس اردبيلي: "اويس بن محمّد" پدر "ظهير الدين كبير" از قضات اردبيل است كه پنجاه سال در اين شهر مسند قضا داشته است. او علاوه بر قضاوت، طبيب و مدرس نيز بوده و در حوزه علميه اردبيل تدريس مي كرد. طبع شعر هم داشته است.

24- باباقلي اردبيلي: به نوشته تاريخ اردبيل و دانشمندان، در طريقت و عرفان مقام والائي داشته و از رجال قرن هفتم هجري به شمار مي آمد كه در نيمه اول قرن پنجم هجري مي زيست و در سال 457 در گذشته است.

25- بانو باغبان: اين بانو در عهد شيخ صفي الدين مي زيسته و به زبان آذري سخن مي گفت.

26- شيخ باكير اردبيلي: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان از او بعنوان يكي از صوفيان والا مقام "سلسله قادريه" ياد كرده است كه در حلب سكونت داشته و با شيخ محمّد كواكبي كه در قرن يازده هجري مي زيسته است، مأنوس بوده است.

27- برهان اردبيلي: او از سخنوران آذربايجان بوده و نيكو شعر مي سروده است؛ شرح حال و حياتش در جائي ذكر نشده است.

28- بزمي اردبيلي: از شعراي بلند پايه قرن دهم هجري است كه از اردبيل برخاسته و بيشتر عمر خود را به سياحت و تجارت گذرانيده است. مدتي در هند سكونت گزيده و از آن ديار به قصد اداي وظيفه ديني به حج رفته است.

29- بشيرين حامد اردبيلي: از دانشمندان قرن 6 و 7 هجري است. در سال 570 هجري در اردبيل به دنيا آمد. در علوم ديني از دانشمندان زمان بود و فتوي مي داد و در اجراي احكام نظارت مي نمود. در سوم ماه صفر سال 646 هجري در مكه از دنيا رفت.

30- بقائي اردبيلي: مؤلف و دانشمند آذربايجان او را از قضات اردبيل نوشته است و بدون اشاره به شرح حال يا تاريخ حيات و مماتش گفته است كه اشعار وي به زبان تركي بوده است.

31- بيضاي اردبيلي: مرحوم ميرزا متخلص به بيضا از شعراي معاصر اردبيل است. او شغل تجارت داشته و به وارد و صادر كردن پوست بره اشتغال مي ورزيد. طبع شعر قوي و مطالعات زيادي داشته است. اشعارش غالباً به زبان تركي و در مدايح و مراثي اولياي دين و خاندان امامت شيعيان است.

32- تاج اردبيلي: احمدبن عبدالله ابن عوض بن محمدالشهاب ابن الجلال ابن التاج اردبيلي الشيرواني القاهري، كه به ابن عبيدالله شهرت دارد. در ماه صفر 791 هجري در قاهره به دنيا آمد. مذهب حنفي داشته او در اواخر عمر به بيماري اسهال خوني گرفتار شد و در دهه سوم ماه رمضان سال 844 هجري در گذشت.

33- تاج الدين اردبيل: از دانشمندان معروف قرن هشتم هجري است كه در فقه شافعي و ادبيات عرب و علوم عقلي و نقلي معروفيت داشته و از بزرگان عصر خود به شمار مي آمد. تاج الدين تأليفات زيادي داشته و كتاب بزرگي در احكام گردآورده است. او "علوم الحديث" ابن الصلاح را تلخيص كرده و نيز با استخراج و تفكيك احاديث كتاب "الميزان شمس الدين ذهبي" آنها را در بابهاي جداگانه مرتب نموده به صورت روشني در آورده است. او در هفدهم رمضان سال 746 هجري در قاهره در گذشته است.

34- تاج السعيدي اردبيلي: علامه سیّد محمد بن ابي سعيد الحسني اردبيلي معروف به أمير ابوالفتح از دانشمندان معروف قرن دهم هجري است. قسمت بزرگي از دروان تحصيلي او در ماوراءالنهر بوده و با كسب علم از محضر مولانا عصام الدين در حكمت و علوم عهد به مقام كمال رسيده است. تاج السعيدي در پايان زندگي در اردبيل اقامت گزيده و به سال 676 هجري به موت فجاه در زادگاهش دارفاني را وداع گفته است.

35- تزريقي اردبيل: تزريقي صنعتي از صنايع بديع شعر بحساب مي آيد. اين امر در زمان صفويه پيدا شده و رايج گريده است و به قراري كه نوشته اند تزريقي اردبيلي پيشواي اين سبك بوده است.

36- ثاني صفوي: مؤلف كتاب سخنوران آذربايجان آن عده از سلاطين و شاهزادگان و بزرگان صفوي را كه ذوق ادبي داشته و اشعاري سروده اند در عداد ادباي اردبيلي نوشته است و شاه عباس دوم از جمله آنها مي باشد. او پسر شاه صفي است و شهرت ادبیش "ثاني" بوده است. به سال 1024 هجري در قزوين تولد يافته و بعد از سي و شش سال بهار زندگي در خسرو آباد مغان در گذشته است و در جوار حضرت معصومه (علیها السلام) در قم دفن شده است. ثاني علاوه بر امر شعر در امر حساب و محاسبات نيز ورود كامل داشته و در حاشيه احكام و ارقامي كه براي ملاحظه يا تصويب وي داده شده است.

37- جمال الدين اردبيلي: مؤلف كتاب دانشمندان آذربايجان "مولانا قاضي جمال الدين اردبي" را از معاصرين شيخ صفي الدين نوشته ولي از زندگاني و شرح حال و فضايل علمي و اخلاقي او مطلبي عنوان نكرده است. از فضلاي قرن هفتم هجري بوده و از مشاهير نحويين و ادبا بوده است. سه سال قبل از ولادت شيخ صفي الدين يعني در سال 647 هجري دارفاني را وداع گفته است.

38- جمال الدين يوسف ابراهيم اردبيلي: جمال الدين يوسف بن امام عزا الدين ابراهيم اردبيلی هم از دانشمندان اين ولايت است كه در مذهب شافعي از فضلاي والا مقام به شمار مي آيد. او در قرن ششم هجري زندگي مي نمود. كتاب معروفي به نام "الانوار لاعمال الابرار" در فقه شافعي تصنيف كرده كه مورد علاقه علماي بعد از وي بوده است. جمال الدين در سال 799 هجري دعوت حق را لبيك گفته و كتاب "الانوار" او در سنوات اخير و منجمله سالهاي 1310 و 1328 به چاپ رسیده است.

39- جنوني اردبيلي: از سخنوران قرن دوازدهم هجري است. مردي اديب و شاعر بوده و در غزل و ترجيع بند و قصيده و رباعيات توانائي قابل تحسين داشته است. در 1107 از گفته هاي خود ديواني تنظيم نموده كه بنا به نوشته "الذريعه" حاوي  3254 بيت شعر مي باشد.

40- حاجی اردبيلي: دانشمندي با ذوق و شاعري منقح و خوش طبيعت و عالي فكرت و با متانت بوده ولي از شرح حال و تاريخ حياتش موجود نیست.

41- حالي اردبيلي : مرحوم حاج ميرزا محسن فرزند آخوند ملا حسنعلي معروف به "عماد الفقرا" و متخلص به "حالي" از فضلا و دانشمندان معاصر اردبيل است. وي حوالي سال 1285 هجري در اردبيل متولد شد و نزديك به هشتاد سال عمر كرد در اواخر عمرش به كربلا مجاورت كرد و در سال 1332 خورشيدي در آن شهر وفات نمود. حالي در ادبيات فارسي و عرب اطلاعات وسيع داشت و در فقه و حكمت و عرفان از اساتيد بزرگ به شمار مي آمد در اوايل عمر مكتبي در اردبيل داير كرد و به تربيت علمي و ادبي جوانان پرداخت ولي بعدها حوزه درسش به مدارج عالي علمي و دروس عقلي و نقلي اختصاص يافت.

42- شيخ حبيب ايرديموسي: از فقهاي بزرگ نيمه اول قرن چهاردهم هجري است از قريه ايرديموسي در جوار قريه سرعين برخاسته و بر اثر تلاش و پشتكار از بزرگان فضلاء حوزه علميه نجف اشرف گشته است.

43- حجابي اردبيلي: از اين دانشمند شرح حال و تاريخ حيات در دست نيست.

44- حسن اردبيلي: مؤلف الذريعه او را "شرف الدين حسن اردبيلی" و از دانشمندان دوران صفويه معرفي كرده است.

45- حسين بن موسي اردبيلي: در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم هجري مي زيسته و معاصر شيخ بهائي بوده است او را فقيه و فاضل و صالح نوشته و آورده اند كه قستمي از عمر خود رادر استر آباد يعني گرگان گذرانيده است.

46- سيد حسين اردبيلي: در سال 1297 قمري در قريه " گازز" از قراء دامنه سبلان بدنيا آمد. تحصيلات اوليه خود را در اردبيل گذرانيد و در محضر اساتيد بزرگ، من جمله آخوند "ميرزا محمد علي مير زا آخوند اوغلي" كسب دانش نمود.

47- حكيم اردبيلي: "عبدالمناف بن صفرعلي حكيم الهي" از دانشمندان معاصر اردبيل است.
48- ذكري اردبيلي: نام او جزو شعراي قرن سيزهم ثبت شده و مؤلف دانشمندان آذربايجان اشاره كرده است كه اشعار او به زبان تركي بوده است.
49- سامي اردبيلي: "سام ميرزا" فرزند شاه اسماعيل اول روز سه شنبه 21 شعبان 923 متولد شد در ايام جواني عليه سلطنت برادرش شاه طهماسب اول، عصيان كرد و به هندوستان رفت سام ميرزا مرد اديبي بود و شعر نيز مي سرود او در سال 967 ديواني بعنوان "تحفه سامي" جمع كرده است و نوشته اند كه حاوي احوال 6664 نفر از شعراي معاصر وي مي باشد.
50- شيخ ستار اردبيلي: شيخ ستار بن عبدالوهاب از متأخرين فضلاي حوزه علميه نجف به شمار مي آيد شيخ ستار در سال 1312 هجري در نجف در گذشته و به خاطر موقعيت علمي و شخصيت ارزنده اش در ايوان طلاي حضرت علي (علیه السلام) دفن گشته است.
51- شيخ ستار محمد صالح اردبيلي: مؤلف تاريخ اردبيل و دانشمندان از شيخ ستار بن محمّد صالح اردبيلي نام برده و او را از دانشمندان قرن سيزده هجري نوشته است.
52- سعدي اردبيلي: طبيب بوده و در قرن نهم هجري به حذاقت در طبابت شهرت داشته است.
53- سلامي اردبيلي: دانشمند با ذوقي بوده و وزارت پسر "صدر الدين خان معصوم بيگ" را داشته است.
54- شمس عطار اردبيلي: از شعرا و عرفاي والا مقام آذربايجان است. بعضي از نويسندگان مقامش را از شمس تبريزي برتر و سيرتش را عالي تر دانسته اند. شمس اردبيلي به زبان تركي سروده و در مدايح و مراثي خاندان رسالت نيز قصايد مطلوبي دارد.
55- حاج مير صالح مجتهد اردبيلي: حاج مير صالح بن عبدالرحيم موسوي اردبيلي از قريه كلخوران برخاسته و در نجف اشرف تحصيلات علمي خود را در محضر آقا سيّد حسين كوه كمري به پايان رسانيده است وي در چهاردهم صفر سال 1319 قمري در اردبيل دارفاني را وداع نمود.
56- شيخ صفي الدين اردبيل: ابوالفتح اسحق بن امين الدين جبرئيل در سال 650 هجري در كلخوران كه قريه اي است در سه كيلومتري شمال اردبيل ديده به جهان گشود پدرش از ثروتمندان و كريمان بود و مشرب عرفاني داشت صفي الدين تنها شش سال از نعمت وجود پدر بهره مند بود و اين دوره با همه كوتاهي در تكوين شخصيت وي اثر بسيار نمود.
57- طاهر اردبيلي: محمّد كاظم ابن ميرزا آقا از شعراي قرن يازدهم هجري است و در سال 1085 در اصفهان در گذشت.
58- عارف اردبيلي: از سخنوران قرن هشتم هجري است. در عهد سلطان اويس جلاير بنا به دعوت شروانشاه اعظم كيكاوس بن كيقباد 774 - 745 به شروان رفته براي تعليم و تدريس پسر او برگزيده شده است.
59- ملا عبدالله اردبيلي: از وي بعنوان يكي از فقهاي بزرگ قرن دوازدهم هجري ياد شده است.
60- آقا ميرزا علي اكبر اردبيلي: از علماي معاصر اردبيل است. در سال 1269 هجري قمري در اين شهر بدنيا آمد. مقدمات و سطح را در اردبيل و زنجان و بروجرد فراگرفت و براي تكميل معلومات عازم نجف شد. در محضر "ميرزاي شيرازي" سيّد حسين كوه كمري و ديگر اساتيد علم، خارج را به پايان رسانيده و به درجه اجتهاد رسيد؛ آنگاه به زادگاهش برگشت و پس از فوت مرحوم "حاج مير صالح مجتهد" عالم بلا منازع محل گرديد.
61- حكيم ميرزا محمد اردبيلي: در قرن يازدهم مي زيسته و از حكما و ادباي آن قرن به شمار مي آمد. صائب در اردبيل با وي ملاقات كرده است.
62- مستوفي اردبيلي: از او شرحی در مآخذ ديده نمي شود.
63- مفتي الشيعه: آيت الله الحق سيّد محمد تقي از فقهاي بزرگ يك قرن اخير اردبيل است. پدرش سيّد مرتضي از فقهاي دانشمند نجف اشرف بود. او حدود سال 1282 هجري قمري در نجف بدنيا آمد و هنوز كودك بود كه پدرش به زادگاهش در خلخال برگشت و پس از چندي قصد توطّن در اردبيل را نمود. نشو و نماي محمد تقي در اين شهر صورت گرفت و مقدمات و سطح را نيز در همين شهر نزد پدر و مرحوم حاج مير صالح مجتهد فرا گرفت. وفات او در آخرين شب ذيقعده سال 1361 هجري كه مصادف با وفات حضرت امام محمّد تقي (علیه السلام) بود اتفاق افتاد. و در مجاورت مسجد جمعه به خاك سپرده شد.
64- شیخ احمد مقدس اردبیلی: حضرت آیت الله العظمی و مثل القداسة و التقوی شیخ احمد مقدس و محقق اردبیلی شخصیتی است که در میان فقیهان و عالمان طراز اول جهان اسلام و بويژه عالم تشیع، چون خورشیدی تابان می درخشد و نظیری را برای حضرتش سراغ نداده اند. به تعبیر علامه محمد باقر مجلسی در متقدمین و متأخرین از علماء، مانندی بر ایشان نیست و حضرتش اولین فقیه جامعی است که عظمت علمی و معنویش، مرجعیت شیعه را پس از قرنها به ایرانیان متوجه ساخت و محوریت را بدانان بازگرداند.

شیخ احمد در زهد و تقوا چنان به اوج رسید که لقب "مقدس" مختص وی گردید و در علم و فضل به بلندایی درآمد که "محقق" نامش نهادند. او صاحب تشرف به ساحت اقدس صاحب العصر و الزمان حضرت بقية الله الأعظم (أرواح العالمین لتراب مقدمه الفداء) می باشد که داستان تشرف وی در مسجد کوفه و کسب علم از ساحت مقدس امام درباره مسائلی مغمض مشهور و متواتر است.

وی پاسبان و دربان بارگاه قدس حضرت أمیرالمؤمنین است و مدفنش امروز نیز در همان حجره در ورودی رواق مطهر حضرتش، مزار عاشقان اهل بیت است. نام پدرش محمد است و به احتمالی در اوایل قرن دهم هجری در روستای "نیار"  اردبیل دیده به جهان گشود، ایشان مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر علماء و اساتید وقت اردبیل فراگرفت، سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر اساتیدی همچون آقا سیّد صائغ بهره برد و نیز چند سالی به شیراز مهاجرت کرد و فلسفه و کلام را در محضر عالم وارسته جمال الدین محمود آموخت.

از سیر تحصیلات و اساتید این فقیه عالیقدر اطلاع کاملی در دست نیست، لکن عظمت و دقت مثال زدنی ایشان در فنون مختلفه علوم اسلامی همچون فقه، اصول، فلسفه، عرفان، کلام، حدیث و تفسیر در بلندایی است که کمتر کسی توان عروج بدانجا را دارد.

معظم له پس از تکمیل مقامات معنوی و علمی در نجف اشرف بر مسند تدریس نشست و آن حوزه کهن را که می رفت تا چراغ پرفروغش به خاموشی گراید، احیاء نمود و انوار علم و فضیلت و معنویت را مجدداً جلوه گر ساخت؛ عالمان و طالبان علم به جذبه مقدس اردبیلی از اقصی نقاط جهان اسلام به نجف اشرف سرازیر شدند و اکنون نیز پس از گذشت بیش از چهارصد سال به یمن تجدید حیات علمی حوزه نجف اشرف توسط آن بزرگوار، این حوزه مقدسه مرکز علوم الهی می باشد. محقق اردبیلی در طول حیات پربرکت خویش شاگردان بسیاری تربیت کرد که همگی جزو مراجع و علمای طراز اول جهان اسلام شدند.

آثار علمی بسیاری توسط ایشان به رشته تحریر درآمده که از جمله آنها می توان به "إستئناس المعنوية" ، "بحر المناقب" ، "حاشیه بر شرح تجرید" ، "حديقة الشيعة " ، "رساله خراجية" ، "زبدة البیان في آیات الأحکام" ، "مناسک حج" ، "مجمع الفائدة و البرهان في شرح إرشاد الأذهان" اشاره نمود. سرانجام این عالم ربّانی و فقیه صمدانی در ماه رجب سال 993 هجری قمری مطابق با 1174 شمسی رخت از جهان خاکی بست و روح مقدسش به ملکوت اعلی پیوست. قبر مطهرش در ورودی رواق مطهر أمیرالمؤمنین (علیه السلام) مشهور و مزار خاص و عام است.

65- حضرت آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد اردبیلی فرزند مرحوم حاج عبدالله ملک التجار اردبیل از فقهاء عظام و علماء اعلام قرن سیزدهم هجری قمری جهان تشیع می باشد. ایشان در روز 25 ذیقعده سال 1212 هجری قمری (1175 هجری شمسی) در دارالارشاد اردبیل متولد گردید. دروس مکتب خانه ای و مقدمات را در همانجا فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان شد که در آن عصر حوزه پر رونقی داشت و از محضر شیخ علی اکبر زنجانی بهره برد.

بعد از آن راهی حوزه علمیه اصفهان که در آن روزگار با حضور علماء و بزرگان علمی از عظمتی کم نظیر بر خوردار بود به مدت سه سال رحل اقامت افکند و از حضور سرآمد عالمان آن دیار مرحوم آقا شیخ محمّد تقی رازی بهره فراوان برد و نهایتــاً به عتبات عالیات هجرت کرد و از محضر بزرگانی چون شیخ محمد حسن نجفی صاحب "جواهر الکلام" و شیخ حسن فرزند شیخ جعفر کاشف الغطاء و شیخ محمدحسین رازی اصفهانی و بالاخص آقا سیّد ابراهیم قزوینی بهره کامل گرفت و به مقام رفیع اجتهاد نایل شد و در شمار فقهاء طراز اول جهان تشیع در آمد.

ایشان در سال 1262 هجری قمری به اردبیل باز گشت و زمام مرجعیت دینی و زعامت معنوی و اجتماعی منطقه را به دست گرفت و در کل آذر بایجان و منطقه قفقاز از جایگاهی ممتاز برخوردار گردید. از حضرتش علاوه بر خدمات اجتماعی آثار علمی همچون:

1- ثمارالفرار، مشتمل بر یک دوره کامل فقه استدلالی

2- کتاب حج فارسی

3- کتاب خمس فارسی

4- زینة المتقین

5 -مصباح الزینة، شامل مباحث فقهی از اول طهارت تا آخر صوم

6- مناسک حج

7- رساله طهارت

8- رساله زکات

9- رساله عملیه .

به یادگار مانده است.

آن بزرگوار در روز 25 محرم سال 1294 هجری قمری (1255هجری شمسی) دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش پس از یک سال امانت در جوار حضرت شیخ صفی الدین اردبیلی طبق وصیت به کربلای معلی منتقل و در کفشداری شرقی ایوان حسینی به خاک سپرده شد.

66- حضرت آیت الله سیّد مرتضی خلخالی: حضرت آیت الله سیّد مرتضی خلخالی از علماء و فقهاء عظام عصر خود در دارالارشاد اردبیل به سال 1247 هجری قمری (1210 شمسی) در (کلور) خلخال متولد شد. وی مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از علماء و روحانیون خلخال و حوزه علمیه قزوین فرا گرفت. در سال 1276 هجری قمری رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و به تربیت از محضر بزرگان علمی دیار نور همچون آیات عظام شیخ مرتضی انصاری، سیّد حسین کوه کمری، شیخ علی خلیلی طهرانی و دیگران بهره برد و به مقام اجتهاد نائل آمد.

معظم له درسال 1291 و 1292 هجری قمری به زادگاه خود خلخال بازگشت و پس از اندک مدتی با تقاضای بزرگان علمی و اندیشمندان مرکزیت منطقه در اردبیل اقامت گزید. با حضور ایشان در اردبیل، حوزه علمیه رونق گرفت و دانشوران از مناطق مختلف قفقاز و آذربایجان به اردبیل سرازیر شدند و محضر ایشان را مغتنم شمردند.

حوزه درسی آن بزرگوار از گرمی خاصی برخوردار شد و شاگردانی که بعدها خود از علماء اعلام و مراجع به شمار آمدند، در محضرش تربیت یافتند. سیّد علاوه بر عظمت علمی از مقام رفیع معنوی نیز برخوردار و به بروز کرامات اشتهار داشت. در قداست و تقوی و زهد و پرهیز از زخارف دنیا ضرب المثل و در درایت و حلم و بردباری سرآمد همگان بود.

از ایشان آثار علمی چندی مشتمل بر مباحث فقهی صلاة، غصب، رضا، نکاح و محرمات نکاح و مجموعه ای از مسائل متفرقه در فقه و همچنین یک دوره کامل مباحث علم اصول به سبک کتاب مشهور ( قوانین) و نیز کتابی در علم رجال و حواشی و نظرات علمی بر کتاب (الفوائد الرجالیه) استاد خود شیخ علی طهرانی بر جای مانده است. وفات آن بزرگوار در سال 1317 هجری قمری (1278 شمسی) اتفاق افتاد و در کنار بنای قدیمی مسجد جمعه اردبیل به خاک سپرده شد.

67- حضرت آیت الله شیخ صالح اندبیلی خلخالی: حضرت آیت الله شیخ صالح اندبیلی فرزند حسینعلی از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر خلخال اردبیل می باشد. قبل از نیمه اول قرن سیزدهم هجری قمری در روستای اندبیل خلخال اردبیل متولد گردید، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر والد معظم خود و دیگر روحانیون خلخال فرا گرفت سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد و در حوزه  درس شیخ مرتضی انصاری و پس از وفات ایشان در حلقه درس میرزا محمّد حسن شیرازی درآمد و به مقامات عالیه علمی رسید و خود به مسند تدریس نشست و از مدرسین حوزه علمیه نجف اشرف گردید.

پس از مدتی عزم بازگشت به زادگاه خود نمود و علی رغم اصرار بر اقامت در نجف و ادامه تدریس به خلخال باز گشت و بساط تدریس و ترویج و تبلیغ معارف اسلامی و نشر احکام الهی را گسترد. معظم له علاوه بر مقامات علمی، خطیبی توانا بوده و اقتدار معنوی و نفوذ کلمه داشته و از این رهگذر به کرسی قضاوت نشسته و فصل خصومات کرده و اجرای حدود نموده است. سرانجام این عالم ربانی در محرم الحرام سال 1327 هجری قمری (1287 شمسی) دار فانی را وداع گفت و به دیار باقی شتافت.

68- حضرت آیت الله میرزا محمد علی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمد علی اردبیلی از فقهاء و علماء بزرگ دارالارشاد اردبیل در میانه قرون سیزده و چهاردهم هجری قمری می باشد. پدرش قربانعلی منصب "میر آخوری" را که یکی از مناصب خدماتی در دوران قاجار است عهده دار بوده و از این روی در میان عامه مردم به "میر آخور اوغلی" مشهور گشته است. ایشان قبل از سال 1250 هجری قمری (1214 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از علماء و روحانیون منطقه از آن جمله - به احتمالی - مرحوم ملا ابراهیم اردبیلی و آقا میرزا محسن مجتهد فرا گرفت، سپس در حالی که مراتب عالیه ای از فضل و فضیلت را دارا بود، راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگانی چون ملا آقا فاضل دربندی، میرزا محمّد حسن شیرازی و شیخ مرتضی انصاری بهره برد و به درجه اجتهاد نایل آمد.

معظم له جامع علوم معقول و منقول بوده و در حکمت و فلسفه نیز تبحّر داشته و عالمی زاهد و پارسا و اهل عرفان و معنویت بوده و به حضرت شیخ سیّد صفی الدین اسحاق اردبیلی ارادت می ورزید و در مسجد جنّت سرای مجموعه بقعه شیخ صفی الدین وعظ و ارشاد و احیاناً تدریس می کرد. در ابراز نظر شجاع و صریح اللهجه و در بحران های اجتماعی دوران خود حضوری فعال داشت. وی در کنترل و دفع شرالاشرار در جریان غارت اردبیل نقش مهمی ایفا نمود.

ایشان تألیفات ارزشمندی در فقه و اصول و فلسفه و منطق از خود به یادگار گذاشته که در حال حاضر تنها کتاب ارزشمند و عمیق معظم له در دست می باشد. وفات آن عالم جلیل القدر و حکیم عظیم الشأن به سال 1328 هجری قمری (1289شمسی) اتفاق افتاد و پیکر مطهرش در ورودی مسجد جنت سرا به خاک سپرده شد.

69- حضرت آیت الله سیّدابراهیم انواری: حضرت آیت الله سیّدابراهیم انواری فرزند آیت الله حاج میر صالح آقا مجتهد از فقهاء عظام و علماء اعلام اردبیل و از نوادگان خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی می باشد. به احتمالی پس از سال 1280 هجری قمری (1243 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود، مقدمات و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت و سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید.

از سیر تحصیلات و اساتید ایشان در آن حوزه مقدّسه متأسفانه اطلاعی در دست نیست، لکن آنچه مسلم است در مدت اقامت از محضر بزرگان دیار نور بهره کامل برده و به مقام اجتهاد رسیده و صاحب رساله عملیه گردیده است.

معظم له پس از فوت والد معظم خود حاج میر صالح آقا مجتهد به سال 1319 قمری به اردبیل بازگشته و قائم مقام حضرتش در مرجعیت و فقاهت گردیده و علاوه بر مقامات علمی و معنوی در صحنه سیاست و اداره منطقه نقش فعال ایفا نموده است. وفات آن عالم ربّانی روز جمعه بیست و هفتم جمادی الاوّل سال 1332 هجری قمری (1293 شمسی) در کنار مرقد مطهر "امام زاده دختر" جنب قبر شریف پدر بزرگوار خود به خاک سپرده شد.

70- حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالله مجتهد اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا عبدالله فرزند آیت الله حاج میرزا محسن مجتهد از بزرگان فقهاء و علماء دارالارشاد در نیمه اوّل قرن چهارده هجری قمری در اردبیل می باشد. ولادت ایشان به احتمالی پس از سال 1270 هجری قمری (1233 شمسی) در اردبیل واقع شد.

مقدمات و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس عازم نجف اشرف گردید و در حلقه درس بزرگانی چون شیخ الشریعه اصفهانی و آخوند ملا محمد کاظم خراسانی درآمد و به مقام اجتهاد رسید. سپس به اردبیل بازگشت و به انجام خدمات دینی همت گمارد.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در حکمت و عرفان نیز تبحّر داشته و به طی مقامات و مدارج سلوک معنوی می پرداخته و به حضرت شیخ سیّد صفی الدین اردبیلی ارادت می ورزیده و در بقعه ایشان به بیتوته و اقامه جماعت و وعظ و ارشاد حسب اقتضاء حال و زمان مبادرت می نموده است.

وفات ایشان در هشتم رجب سال 1334 هجری قمری (1295 شمسی) به وقوع پیوست. جنازه وی مدتی در مسجد جنت سرای بقعه شیخ صفی الدین به ودیعه نهاده شد و سپس به قبرستان وادی السلام نجف اشرف منتقل و همانجا به خاک سپرده شد.

71- حضرت آیت الله سیّد کاظم موسوی خلخالی: حضرت آیت الله سیّد کاظم موسوی خلخالی از فقهاء عظیم الشأن و علماء جلیل القدر خلخال اردبیل می باشد. ایشان در سال 1270 هجری قمری (1233 شمسی) در گیوی (شهرستان کوثر فعلی) متولد گردید، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون منطقه فرا گرفت و در شانزده سالگی عازم حوزه علمیه رشت و سپس قزوین شد و از محضر علماء و روحانیون وقت آن حوزه های علمیه بهره برد. سپس عازم حوزه مقدس نجف اشرف گردید و تا سال 1319 قمری از گنجینه دانش بزرگان علمی دیار نور مخصوصاًز محضر آیت اللّه العظمی میرزا حبیب اللّه رشتی بهره مند و به درجه اجتهاد رسید.

عظمت علمی و مقامات معنوی حضرتش را در میان علماء جهان تشیع از جایگاهی ویژه بر خوردار ساخت به گونه ای که در جریان مشروطیت مورد اعتماد علماء و مراجع وقت گردید و برای اصلاح امور و رفع اختلاف نظر میان بزرگانی چون شهید شیخ فضل اللّه نوری و آقا سیّد کاظم یزدی و آخوند خراسانی اقدام نمود.

معظم له در سال 1319 قمری بنا به در خواست علماء و مردم تبریز بدانجا مهاجرت کرد و مرجع مراجعات مردم شد و به تدریس و رتق و فتق امور دینی و اقامه جماعت و دیگر شئونات علماء اعلام پرداخت. در سال 1332 قمری مجددا به نجف اشرف بازگشت و در عداد علماء طراز اول آن حوزه مقدس در آمد تهجد و دوام ذکر حالات عمیق روحانی و زهد و تقوا حضرتش را در میان عالمان ربّانی سر آمد ساخت و همگان بر مقامات معنویش معتقد گشتند.

از ایشان " تقریرات اصول " استاد نامی اش میرزا حبیب اللّه رشتی در سه جلد به یادگار مانده است. وفات ایشان در سال 1336 هجری قمری (1296 شمسی) اتفاق افتاد و در یکی از صحنهای حرم أمیرمؤمنان امام علی (علیه السلام) به خاک سپرده شد.

72- حضرت آیت اللّه سیّد محمد موسوی خلخالی: حضرت آیت اللّه سیّد محمّد موسوی خلخالی فرزند آقا سیّد زین العابدین خلخالی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام خلخالی در دوران تحصیل والد معظم خود در نیمه دوم قرن سیزدهم هجری در نجف اشرف متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه و خارج فقه و اصول را از محضر بزرگانی چون شریعت اصفهانی شیخ عبداللّه مازندرانی حاج میرزا علی خلیلی تهرانی و آخوند خراسانی فرا گرفت و به مقامات عالیه علمی نایل آمد و از ملازمان و مصاحبان مرجع وقت جهان تشیع آیت اللّه العظمی آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی گردید.

معظم له از علمای مورد تکریم و تعظیم معاصران خود بوده و از جایگاهی ویژه در حوزه علمی بر خوردار گشته است. وفات ایشان به سال 1346 هجری قمری برابر 1306 شمسی اتفاق افتاد و در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیرمؤمنین امام علی (علیه السلام) در نجف اشرف بخاک سپرده شد.

73- حضرت آیت اللّه میرزا احمد فقیه اردبیلی: حضرت آیت اللّه میرزا احمد فقیه از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر دارالارشاد اردبیل می باشد. ایشان در سال 1290 هجری قمری ( 1252 شمسی) در اردبیل دیده بجهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از برادر عالم بزرگوارش مولی علی اردبیلی و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس در سال 1313 قمری به تهران مهاجرت و از اساتید حوزه آنجا همچون علامه میرزا محمّد تقی گرگانی و دیگران بهره برد و در حالی که توشه ای در خور از علم و فضیلت داشت به سال 1316 عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند خراسانی و شیخ الشریعه اصفهانی و دیگر اساتید عظیم الشأن نجف در آمد و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد. در سال 1326 قمری به زادگاه خود باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت در مسجد ملاهادی و نیز به تحقیق و تألیف همت گمارد.

از جمله آثار علمی معظم له عبارتند از:

1- غنائم الدهر و احکام السبوع و الشهر

2- تنزیه العلل فی احکام الخلل

3- تکمله العارفین

4- مزارات فی مکه و شام

سر انجام آن عالم ربانی در سال 1350 هجری قمری ( 1310شمسی) دار فانی را وداع گفت، پیکر پاکش توسط فرزندش به نجف اشرف منتقل و در جوار بارگاه ملکوتی أمیرمؤمنان علی(علیه السلام) بخاک سپرده شد.

74- حضرت آیت اللّه میر حبیب اللّه موسوی اطهاری: حضرت آیت اللّه اطهاری از علماء ربّانی و فقهاء جلیل القدر دارالارشاد اردبیل و از نوادگان خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی، در سال 1262، هجری قمری ( 1225 شمسی) در  مهد بزرگان اردبیل روستای "کلخوران" دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را در حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس به حوزه علمیه نجف اشرف مهاجرت و از محضر بزرگانی همچون آیات عظام شیخ محمّد طه نجف، شیخ زین العابدین مرندی بهره برد و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد، سپس به زادگاه خود اردبیل باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و انجام دیگر خدمات دینی از جمله احداث مسجد "محمّدیه" همّت گمارد.

معظم له علاوه بر مقام علمی که در تعبیر مجتهد عظیم الشأن معاصر خویش آیت اللّه آقا سیّد احمد مرتضوی به "سیّد فقهاء الاعلام" ملقب است دارای مقامات و کرامات بارز معنوی بوده و در زهد و ورع و تقوی و جود و سخاوت و سرپرستی یتیمان و درماندگان سرآمد علمای بزرگ اردبیل می باشد. سرانجام آن عالم ربّانی در دوازدهم ماه رمضان سال 1352 هجری قمری ( 1312 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان "ستار آباد" اردبیل به خاک سپرده شد.

75- حضرت آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی اردبیلی نجفی : حضرت آیت اللّه میرزا ابو الحسن مشکینی اردبیلی نجفی از علماء و اعاظم فقها و افتخار دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری می باشد. وی در سال 1305 هجری قمری ( 1266 شمسی) در قریه "احمد آباد" مشگین شهر اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از پدر و برخی روحانیون منطقه فرا گرفت سپس وارد حوزه علمیه اردبیل شد و از محضر اساتید وقت مستفیض گشت و در حالیکه سطوح عالیه را به اتمام رسانده بود در سال 1328 هجری قمری عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر آیات عظام آخوند خراسانی، شریعت اصفهانی، سیّد محمّد کاظم طباطبایی یزدی و شیخ علی قوچانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم اسلامی نایل آمد، پس از آن در سال 1338 هجری قمری به کربلای معلّی هجرت کرد و در حلقه درس آیت اللّه العظمی میرزا محمّد تقی شیرازی درآمد، پس از وفات میرزای شیرازی مجددا به نجف اشرف باز گشت و به تدریس و تحقیق و تألیف پرداخت.

دقت نظر کم نظیر و زیبایی بیان بی بدیل، بزودی حضرتش را در صدر مدرسین حوزه نجف قرار داد. تألیف ارزشمندش همچون حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی که از بهترین حواشی موجود بر کتاب مذکورات جایگاهی بس رفیع در میان فحول و بزرگان علمی نجف بر ایشان معین کرد، حوزه درسی آن بزرگوار مملو از فضلا و طلاب مستعد بود که بعدها بسیاری از آنان از مراجع و علماء طراز اوّل زمان خود شدند.

از دیگر آثار علمی ایشان عبارتست از:

1- حاشیه بر عروة الوثقی

2- المناسک

3- کتاب الصلاة الکبیر

4- کتاب الزکاة

5- کتاب الطهارة

6- رسالة فی التراب

7- رسالة فی الکر

8- رسالة فی الرضاع

9- رسالة فی المعنی الحرفی

10- حواشی علی الطهارة و المکاسب

و دیگر رسایل علمی سر انجام آن محقق عظیم الشأن و استاد بر جسته علوم و معارف اسلامی در حالیکه حوزه علمیه نجف اشرف امید به آینده پر فروغ وی دوخته بود بر اثر بیماری در بیست و هفتم جمادی الثانی 1358 هجری قمری ( 1312 شمسی) در کاظمین دار فانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق شتافت  پیکر پاکش به نجف منتقل و در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیر المؤمنین علی (علیه السلام) بخاک سپرده شد.

76- حضرت آیت اللّه میر محی الدین یونسی: حضرت آیت اللّه میر محی الدین یونسی از نوادگان مرحوم خاتم المجتهدین آقا سیّد حسین فقیه عاملی است معظم له از فقها عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل بوده که در سال 1328 هجری قمری ( 1243 شمسی) در اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل از محضر اساتید وقت فرا گرفت و جهت نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی در سال 1309 هجری قمری رهسپار حوزه مقدسه نجف اشرف گردید و به مدت سیزده سال از محضر بزرگانی همچون؛ حاج آقا رضا همدانی، شیخ محمّد حسن مامقامی و آخوند خراسانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد رسید و به دریافت اجازات مختلف و تصدیقات اجتهاد موفق گردید.

ایشان به سال 1322 هجری قمری به زادگاه خود به اردبیل بازگشت و به افتاء و تدریس و ارشاد و ترویج و اقامه جماعت و تبلیغ پرداخت. وی علاوه بر جایگاه رفیع علمی از مقامات معنوی نیز بر خوردار و مرجع مراجعات مردم جهت حل خصومات و رفع معضلات بوده و منزلتی عظیم میان خواص و عام داشته است. وفات ایشان به سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر مطهرش طی تشییع باشکوهی بخاک سپرده شد.

77- حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه فقیه نجفی کورائمی: حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه فقیه نجفی مشهور به "کورائمی" از فقهاء جلیل القدر و عظیم الشان دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری در سال 1283 هجری قمری ( 1245 شمسی) در روستای "آلنی" مشگین شهر اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را ازمحضر اساتید حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان دیار نور همچون آیات عظام آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی، میرزا محمّد تقی شیرازی و دیگر اساتید بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد و بدریافت گواهی اجتهاد از استاد اخیر خود "میرزای دوم" موفق گردید و با توشه ای در خور از فضل و فضیلت به زادگاه خود باز گشت .

معظم له مدّتی در اردبیل اقامت گزید و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت پرداخت به دلایلی به روستای "کورائیم" منتقل و در آنجا اقامت گزید لکن حلقه تدریس و استفاده و استفاضه از محضر علمی حضرتش در آنجا نیز تداوم یافت و ایشان به "کورائیمی" مشهور گردید.

بسیاری از اهل علم سطح عالیه مخصوصاً کتاب ارزشمند " کفایة الاصول " استادش آخوند خراسانی را از محضر وی آموختند و بعضاً حلقه درس خارج و اصول فقه نیز برای جمعی داشته است وفات آن عالم ربّانی به سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) اتفاق و در گورستان بهشت فاطمه اردبیل بخاک سپرده شد.

78- حضرت آیت اللّه شیخ مهدی عابدی اندبیلی خلخالی: حضرت آیت اللّه شیخ مهدی عابدی اندبیلی خلخالی فرزند میرزا حسینعلی از فقهاء عظام و علماء اعلام خلخال دارالارشاد است. به احتمالی ولادت ایشان در دهه سوم قرن سیزدهم هجری قمری واقع شده است.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر علماء و روحانیون وقت خلخال همچون آقا سیّد اعلی خاقانی، آقامیر عبد الغفّار، حاج سیّد مهدی و شیخ صالح آموخت سپس به حوزه علمیه اردبیل رفت و به مدّت یازده سال از محضر آخوند ملا قربانعلی زنجانی و حاج میرزا ابوالمکارم و دیگران مستفیض گشت و در حالی که از فضل و فضیلت توشه ای درخور اندوخته بود عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و خوشه چین خرمن دانش بزرگانی چون آخوند ملا کاظم خراسانی، سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی، سیّد محمّد علی نخجوانی، میرزا محمّد علی خوانساری و شریعت اصفهانی شد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم حوزوی رسید و به دریافت اجازات متعدد از اساتید خود مفتخر گردید، بعد از آن به خلخال مراجعت و بساط تدریس و تبلیغ و ترویج معارف الهی را گسترد و در زهد و تقوی و قناعت و ساده زیستی الگوی خلایق گردید و راهبر آنان به سوی معبود یکتا.

سرانجام آن عالم ربّانی و فقیه پارسا در سوم ماه صفر سال 1355 هجری قمری ( 1315 شمسی) دار فانی را وداع گفت و به جوار حق شتافت.

79- حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه بحرالعلومی ثمرینی: حضرت آیت اللّه شیخ عبداللّه بحرالعلومی ثمرینی فرزند شیخ روح اللّه از فقها و فلاسفه و عرفاء دارالارشاد اردبیل صاحب مقامات معنوی می باشد. در حدود سال 1301 هجری قمری ( 1263 شمسی) در قریه "ثمرین" از توابع اردبیل دیده به جهان گشود، مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از پدر و دیگر روحانیون منطقه فرا گرفت.

در نوجوانی بواسطه تنگ دستی، جهت کار به بادکوبه قفقاز رفت لکن در مدرسه تازه پیر آنجا به تحصیلات حوزوی خود ادامه داد بعد از آن به مشهد مقدس هجرت کرد و سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه علمیه مشهد مقدس آموخت سپس جهت تکمیل معلومات خود به نجف اشرف مهاجرت نمود و در حلقه درس بزرگانی چون شریعت اصفهانی و آخوند خراسانی درآمد و به مقام اجتهاد رسید و در حالی که به کمالات علمی و معنوی دست یافته بود به زادگاه خود باز گشت.

مدتی در حوزه علمیه اردبیل به تدریس سطوح عالیه و فلسفه و اقامه جماعت پرداخت ولی از آنجا که دوران نشاط علمی حضرتش مصادف با سالهای خفقان و دیکتاتوری رضاخانی گردید وی به قریه محل تولد خود " ثمرین " رفته و به عبادت و مطالعه پرداخت و مجهول القدر واقع شد کما اینکه احوال اکثر علماء و روحانیون آن دوران تاریک همین گونه بوده است.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در فلسفه و عرفان نیز تبحر داشته و بر دقایق و ظرائف مثنوی معنوی جلال الدین محمّد مولوی مسلط بوده و هر از چند گاهی در یکی از حجرات مدرسه ملا ابراهیم به بیتوته و عبادت می پرداخت.

سر انجام آن عالم ربّانی و فیلسوف عارف در روز سوم شعبان المعظم سال 1360 هجری قمری (چهاردهم شهریور 1320 شمسی) قبل از اشغال ایران توسط قوای متفقین از شدت غیرت دینی تحمل اشغال ایران اسلامی بواسطه بیگانگان را نیاورده و از این جهان فانی در گذشت و به رحمت ایزدی پیوست. پیکر پاکش در قریه "ثمرین" به خاک سپرده شد و اکنون مرقد مطهرش زیارتگاه مردمان است.

80- حضرت آیت اللّه حاج سیّد محمد تقی مفتی الشیعه: حضرت آیت اللّه حاج سیّد محمّد تقی مفتی الشیعه فرزند آیت اللّه سیّد مرتضی خلخالی از علماء اعلام و فقهاء عظام و مراجع تقلید قرن چهاردهم هجری قمری در دارالارشاد اردبیل به سال 1282 هجری قمری ( 1244 شمسی) در نجف اشرف متولد گردید. در کودکی به همراه پدر به خلخال سپس جهت اقامت و توطن به اردبیل مراجعت کرد.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی و نیز سطوح عالیه علمی را از محضر پدر بزرگوار خود و آیت اللّه حاج میر صالح آقا مجتهد فرا گرفت. سپس در حالی که به مراتب علمی دست یافته بود در سال 1323 هجری قمری جهت تکمیل کمالات علمی و معنوی خود، رهسپار جوار مولی الموحدین امام علی بن ابیطالب علیه السلام در نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد محمّد کاظم طباطبایی یزدی در آمد و به مدت نه سال از محضر ایشان بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد. در سال 1331 هجری قمری به اردبیل باز گشت و در شمار مراجع وقت منطقه در آمد و به رتق و فتق امور دینی مردم همت گمارد.

معظم له علاوه بر عظمت و وسعت علمی به داشتن مقامات عالیه معنوی همچون زهد و تقوی و پرهیز از زخارف دنیا و امساک از مصرف وجوه شرعی علی رغم شدت نیاز خود و تهجد و شب زنده داری و داشتن کرامات همچون والد معظم خود مشهور و معروف بود.

آثار علمی ارزشمندی همچون:

1- بیش از یک دوره تقریرات درس خارج استاد خود آخوند خراسانی

2-  تعلیقه بر کتاب کفایة الاصول آخوند خراسانی

3- حاشیه بر مکاسب شیخ انصاری

4- یک دوره فقه استدلالی در موضوع "وقف"

5- رساله ای مبسوط در فرق بین حق و حکم

6- یک دوره فقه استدلالی در موضوع "طهارت"

7- رساله علمیه با عناوین: "شجرة التقوی" و "ذخیرة العقبی" از ایشان به یادگار مانده است.

آن بزرگوار در آخرین روز ماه ذیقعده سال 1361 هجری قمری ( 1324 شمسی) دار فانی را وداع گفت و پس از اقامه نماز توسط آیت اللّه سیّد یونس اردبیلی بر پیکر پاکش در کنار مسجد جمعه اردبیل در جوار پدر و برادر بزرگوار خود به خاک سپرده شد.

81- حضرت آیت اللّه میرزا محمّد توسّلی اردبیلی: حضرت آیت اللّه میرزا محمّد توسّلی از علماء بزرگ و زاهد و عابد دارالارشاد اردبیل در نیمه اول قرن چهاردهم هجری قمری، به سال 1301 هجری قمری ( 1262 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و بخشی از مقدمات علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس راهی حوزه علمیه زنجان شد و مدتی کوتاه از محضر اساتید آنجا بهره مند گردید. پس از آن در حوزه علمیه اصفهان رحل اقامت افکند و مدت هفت سال در حلقه درس اساتید وقت اصفهان در آمد، جهت تکمیل مراتب علمی و معنوی خود رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و به حوزه درسی آیات عظم سیّد محمّد کاظم یزدی، میرزای نائینی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی پیوست. عمده استفاده ایشان از محضر علمی میرزای نائینی بوده و تقریرات وی را در فقه و اصول نگاشته و از حضرتش به دریافت گواهی اجتهاد نایل آمد است.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و همچنانکه از آغاز دوران تحصیل تدریس علوم حوزوی را رویه خود ساخته بود به تدریس سطوح عالیه در جمع فضلاء حوزه علمیه پرداخت. زهد و تقوی و انزوا و دوری از زخارف دنیا از خصائص ایشان شمرده می شود. وفات وی در یازدهم محرم الحرام سال 1367 هجری قمری ( 1326 شمسی) اتفاق افتاد و در محلّه علمیّه به خاک سپرده شد.

82- حضرت آیت اللّه شیخ غلامحسین غروی قدسی: حضرت آیت اللّه شیخ غلامحسین غروی قدسی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل در قرن گذشته است پدرش مرحوم عبدالرحیم نیز از علماء ربّانی و زاهد و عابد اردبیل به شمار میرود. به سال 1308 هجری قمری 1269 شمسی در اردبیل متولد شد.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را در اردبیل فرا گرفت، سپس عازم حوزه علمیه مشهد شد و به مدت چهار سال از محضر اساتید وقت آن حوزه مبارکه بهره برد. پس از آن به نجف اشرف مهاجرت کرد و در حلقه درس بزرگانی چون آیات عظام میرزا محمد حسن نائینی و آقا ضیاءالدین عراقی درآمد و شاگرد بر جسته حوزه ی درس آن بزرگان گردید و در سال 1353 به دریافت گواهی اجتهاد بلیغی از جانب استاد بزرگ خود میرزای نائینی مفتخر گشت.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و انجام دیگر خدمات دینی همت گمارد. ایشان عالمی ربّانی و زاهدی پارسا و دارای مقامات معنوی بوده و در جریانات اجتماعی و علی الخصوص در رفع بحران ایجاد شده توسط بیگانگان در جریان تجزیه طلب دموکرات نقش بسزائی ایفا نمود و پس از شکست این توطئه نیز سدّ راه سو ء استفاده کنندگان و پناه بیگناهان و مانع تعدّی و ستم به توبه کنندگان این جریان شد.

این عالم بزرگوار در دوران حیات خود در اردبیل علی رغم عظمت علمی و معنوی مرارتها و تلخ کامیهای فراوانی محتمل شد و نهایتاً در روز چهار شنبه نوزدهم ذی الحجة الحرام سال 1368 هجری قمری ( 1327 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در گورستان بهشت فاطمه اردبیل به خاک سپرده شد. از ایشان یک دوره کامل تقریرات اصول استاد خود میرزای نائینی و نیز تقریرات اصول دیگر استادش آقا ضیاءالدین عراقی و برخی کتب فقهی دیگر بر جای مانده است.

83- حضرت آیت الله سیّد موسی فقیه مرتضوی: حضرت آیت الله سیّد موسی فقیه مرتضوی فرزند آیت الله سیّد مرتضی خلخالی از علماء اعلام و فقهاء عظام دارالارشاد اردبیل در قرن چهاردهم هجری قمری، در اواخر قرن سیزدهم هجری قمری در شهر اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از محضر برادر بزرگوار خود آقا سیّد احمد و آقا سیّد محمّد تقی فراگرفت و در سال 1335 هجری قمری در حالی که به مراتب عالیه علمی دست یافته بود جهت تکمیل درجات علمی و معنوی خویش رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان آن حوزه مبارکه همچون حضرات آیات عظام آقا ضیاءالدین عراقی ، میرزای نائینی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی بهره برد و به مقام رفیع اجتهاد نایل آمد.

معظم له پس از نیل به مقامات عالیه علمی و معنوی در سال 1342 هجری قمری به زادگاه خویش اردبیل بازگشت و به تحقیق و تدریس و تبلیغ پرداخت و مرجع مراجعات مردم گردید. این عالم ربّانی همچون پدر و برادران بزرگوار خویش در زهد و ورع و تقوی و پرهیز از مظاهر دنیا سر آمد عالمان عصر خویش بود. از ایشان آثار علمی همچون:

1- کتاب الصوم

2- کتاب الزکاة

3 - رساله ای در لباس مشکوک

4- رساله ای در شکوک غیر منصوصه

5- مجموعه ای با موضوعات "طلاق" ، "صلح" ، "وصیت" در فقه استدلالی

6- رساله ای در "فروع علم اجمالی" که در آن مدارک علم اجمالی کتاب ارزشمند "عروة الوثقی" آیت الله سیّد محمد کاظم طباطبائی یزدی را جمع آوری فرموده.

7- تقریر مباحث الفاظ استاد خود آیت الله آقا ضیاءالدین عراقی

8- کشکولی مشتمل بر مطالب روائی به یادگار مانده است.

وفات آن بزرگوار در سال 1368 هجری قمری ( 1328 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در آرامگاه خانوادگی، واقع در جنب مسجد جمعه اردبیل در جوار مرقد مطهر پدر و برادران عظیم الشأن خود به خاک سپرده شد.

84- حضرت آیت الله سیّد اسد الله طهوری فاضل خلخالی: حضرت آیت الله سیّد اسد الله طهوری مشهور به فاضل خلخالی فرزند آقا سیّد و دیگر روحانیون منطقه فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه تبریز شد ودر مدرسه طالبیه به تحصیل پرداخت وبه تحصیل پرداخت و به اتمام سطوح عالیه در محضر اساتید آنجا موفق گردید.

همت والا وشوق به تحصیل فلسفه و حکمت الهی وی را به محضر اساتید و فلاسفه تهران که در آن روزگار با حضور بزرگانی چون میرزا محمد رضا الهی قمشه ای و میرزا ابو الحسن جلوه و دیگران فروغی دیگر داشت، کشاند.

ایشان سالیان متمادی از محضر اساتید بزرگ فقه و اصول و حکمت و فلسفه و هیأت و ریاضیات بهره های فراوان برد و به مقام رفیع اجتهاد در علوم حوزوی دست یافت و خود به تدریس پرداخت. علی رغم تصمیم معظم له به اقامت در تهران اوضاع نابسامان پایتخت در دوران مشروطیت وی را مجبور ساخت به خلخال باز گردد و در آنجا به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد بپردازد.

پس  از واقعه ( 1321 شمسی) و اشغال کشور توسط بیگانگان سید به تهران هجرت کرد و به انجام خدمات دینی و تدریس در حوزه علمیه همت گمارد و سرانجام در رمضان سال 1369 هجری قمری (1329 شمسی) از این جهان درگذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش در جوار مرقد مطهر جناب ابن بابویۀ شهر ری بخاک سپرده شد.

85- حضرت آیت الله سیّد عقیل آیاتی (سیّد المحققین خلخالی) : حضرت آیت الله سیّد عقیل آیاتی مشهور به سیّد المحققین خلخالی از فقهاء عالی مقام و علماء ذو فنون خلخال اردبیل می باشد. به احتمالی پس از سال 1280 هجری قمری ( 1242 شمسی) دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون منطقه فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه اصفهان گردید و از محضر میرزا ابوالمعالی کلباسی و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اصفهان بهره برد. پس از آن جهت تکمیل معلومات خود رهسپار حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس بزرگان علمی نجف از آن جمله سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی درآمد و از ایشان گواهی اجتهاد دریافت نمود.

هر چند مدت اقامت سیّد در اصفهان و نجف و اساتید وی دانسته نیست لکن عظمت علمی و نیز تبحر ایشان در علوم مختلف اعم از فقه و اصول و فلسفه و کلام و طب و ریاضیات و حتی زبان فرانسه نشان از بهره وری آن بزرگوار از اساتید متعدد و بنام دارد. معظم له پس از دستیابی به کمالات علمی و معنوی به خلخال باز گشت و به تدریس و تبلیغ و وعظ و ارشاد و اجرای حدود و احکام شرعی پرداختند.از ایشان آثاری چون:

1- حاشیه بر رسائل شیخ انصاری

2- حاشیه بر اسفار اربعه ملاصدرا

3- کتابی در طب (مشتمل بر چگونگی درمان امراض)

4- حاشیه بر قاموس فیروزآبادی

5- الدّر المنصور فی خلاف المشهور

6- المختصر الموسوم بجواهر الاصول المحتوی علی الاختراع  الجدید

7- نفثه الناقور علی قرهه الناسور

8- تعلیقه بر قوانین الاصول

9- اقامه الدلالات فی مضاله الکلالات

10- کتابی در لغات زبان فرانسه و دیگر آثار به یادگار مانده است.

سر انجام وفات آن عالم ربانی در سال 1370 قمری ( 1329 شمسی) در خلخال اتفاق افتاد و پیکر پاکش در جوار امامزاده سیّد دانیال بخاک سپرده شد.

86- حضرت آیت اللّه العظمی حاج سیّد یونس موسوی نجفی اردبیلی: حضرت آیت اللّه العظمی حاج سیّد یونس موسوی نجفی اردبیلی فرزند سیّد محمّد تقی یکی از فقهای اعلام و مراجع عظام جهان تشیع در قرن چهاردهم هجری قمری می باشد. ایشان در سال 1293 هجری قمری (1255 شمسی) در دارالارشاد اردبیل دیده به جهان گشود.

دروس مکتب خانه ای و بخشی از علوم حوزوی را تحت تربیت والد معظم خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل از جمله آیت اللّه آقا سیّد مرتضی خلخالی فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان شد و به مدت دو سال از محضر اساتید حوزه علمیه آنجا همچون ملّا قربانعلی زنجانی، ملّا سبز علی زنجانی و میرزا مجید حکمی بهره برد.

بعد از آن به حوزه علمیه نجف اشرف مهاجرت کرد و به تربیت از گنجینه دانش بزرگانی چون فاضل شربیانی، شریعت اصفهانی، آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی و سیّد کاظم طباطبائی یزدی بهره مند گشت و به مراتب عالیه اجتهاد در علوم حوزوی دست یافت ایشان چند سالی نیز به کربلای معلی مشرف شد و از ملازمان و یاوران زعیم وقت شیعه آیة اللّه العظمی میرزا محمد تقی شرازی گردید.

معظم له در سال 1346 هجری قمری ( 1306 شمسی) بزادگاه خود بازگشت و در مسند افتاء و مرجعیت و تدریس نشست. در سنه 1354 هجری قمری ( 1314 شمسی) بقصد اقامت و مجاورت عازم مشهد مقدس گردید لکن پس از ورود ایشان به ارض اقدس حادثه مسجد گوهرشاد که مقاومتی سر سختانه در اقدامات ضد دینی رضاخان از آن جمله کشف حجاب بود بوقوع پیوست و آیت اللّه سیّد یونس اردبیلی در کنار دیگر علماء برزگ به رهبری نهضت پرداخت و به همراه جمعی از علما دستگیر و در تهران زندانی و سپس به زادگاه خود اردبیل تبعید شد.

ایشان در اردبیل جایگاه و خدمات خود را از سر گرفته و همانجا ماندگار شدند تا اینکه به سال 1334 شمسی مجدداً به مشهد مقدس بازگشت و در شمار مراجع جهان تشیع قرار گرفت. معظم له بر اشتهار به عظمت علمی در میان علماء و فقها و بزرگان عصر خویش به ویژگیهائی چون قدس و تقوی و زهد و بی اعتنایی به زخارف دنیا و شجاعت و صراحت لهجه و اهتمام نهی از منکر امر به معروف شناخته می شوند.

ایشان علاوه بر تربیت شاگردان فراوان آثار علمی و تألیفاتی همچون:

1- رساله ای در صلاة مسافر

2- رساله ای در قاعده لاضرر

3- رساله ای در فروعات علم اجمالی

4- رساله ای در بحث تربت

5- رساله ای در معتقدات القاصر در اصول الدین

6- حاشیه بر عروة الوثقی

7- دوره کامل رساله عملیه بنام "وجیزة المسائل" از خود به یادگار گذاشته اند.

این مرجع عالیقدر و عالم ربّانی در 21 ذیقعده 1377 هجری قمری (سی ام اردیبهشت ماه 1337 شمسی) به دیار باقی شتافت و پیکر پاکش پس از تشیع با شکوه در تهران و مشهد در پایین پای حضرت ثامن الحجج امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) بخاک سپره شد.

87- حضرت آیت الله حاج میرزا یوسف مجتهدی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میرزا یوسف مجتهد فرزند سوّم حاج میرزا محسن مجتهد از محققین فقهاء و مدققین حکماء و فخر علماء شیعه در نیمه اوّل قرن چهاردهم هجری قمری، در هفدهم جمادی الاوّل سال 1271 هجری قمری ( 1234 شمسی) در اردبیل تولد یافت.

مقدمات و بخشی از سطوح عالیه علوم حوزوی را از والد معظم خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت و در سال 1295 قمری به هنگام حمل پیکر مطهر پدر راهی کربلای معلّی شد و در آن دیار مقدس اقامت گزید و در درس حضرات آیات عظام فاضل شربیانی، ملا لطف الله لاریجانی، آقا شیخ علی بفروئی یزدی، آخوند ملا حسین اردکانی و حاج شیخ زین العابدین مازندرانی حاضر گشت.

در سال 1304 هجری قمری به اردبیل بازگشت و مجددا در سال 1309 به کربلای معلّی مراجعت کرد و تا سال 1314 هجری قمری در حلقه درس بزرگانی چون میرزا حبیب الله رشتی، شیخ محمّد حسن مامقامی،حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، فاضل شربیانی، شیخ عبدالله مازندرانی و آقا سیّد محمّد کاظم یزدی درآمد.

نهایتا در سال 1314 هجری قمری به نجف اشرف مهاجرت کرد و تا آخر عمر آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی یعنی سال 1329 هجری قمری ملتزم درس ایشان گردید و از شاگردان بر جسته حوزه ی درس استادش به شمار آمد.

پس از ارتحال آخوند خراسانی، در مجاورت بارگاه نورانی أمیرمؤمنان (صلوات الله و سلامه علیه) روزگار را به عبادت و تدریس سپری نمود و در سال 1332 قمری به اردبیل باز گشت و به لحاظ نامساعد بودن اوضاع سیاسی و اجتماعی منطقه به عبادت و تحقیق و تألیف و تدریس روی آورد.

معظم له علاوه بر فقه و اصول در حکمت و کلام تبحر تمام داشت و تصنیفاتی در این زمینه از خود به یادگار گذاشت. وی با بزرگان عرفان و سلوک عصر خود آقا سیّد مرتضی کشمیری  و سیّد علی آقا قاضی طباطبائی ملازمت و مصاحبت داشته و صاحب مقامات معنوی بوده است.

از ایشان بیش از هشتاد جلد تألیف در زمینه فقه و اصول و حکمت کلام و اخلاق به یادگار مانده که از آن جمله به دوره فقه استدلالی در شرح شرایع می توان اشاره کرد. وفات آن عالم جامع و فقیه کامل در روز چهارشنبه یازدهم شعبان سال 1339 هجری قمری (1299 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش به نجف اشرف منتقل و در قبرستان وادی السلام بخاک سپرده شد.

88- حضرت آیات الله شیخ عبد الوهاب: حضرت آیت الله شیخ عبدالوهاب صالحی خلخالی فرزند شیخ محمّد حسن از فقهاء عظام و علماء اعلام خلخالی می باشد. ایشان در سال 1290 هجری قمری (1252 شمسی) در روستای "خوجین" از توابع خلخال دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را تا سطوح عالیه از محضر پدر و دیگر عالمان دینی منطقه فرا گرفت در سال 1308 قمری به حوزه علمیه زنجان عزیمت نمود و از محضر اساتید وقت آنجا بهره برد و در حالیکه از مقامات عالیه علمی بر خوردار گشته بود در سال 1317 قمری راهی حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در حلقه درس آیات عظام آخوند ملا کاظم خراسانی، میرزا محمّد علی غروی نخجوانی و سیّد علی تبریزی درآمد و به مقام رفیع اجتهاد رسید و موفق به دریافت گواهی اجتهاد از اساتید خود گردید ایشان پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به سال 1326 قمری به خلخال مراجعت نمود و به تدریس و تحقیق و تألیف و تبلیغ و ترویج معارف و احکام الهی پرداخت.

حضرتش علاوه بر تربیت شاگردان آثاری چون:

1- رساله خاتمیه در رد شبهات یهود و نصاری

2- لوایح الاسلام

3- رساله تاریخیه فی الوقایع الدهریة الزمانیه از خود به یادگار گذاشته است.

سرانجام آن عالم ربّانی در سال 1372 قمری ( 1338 شمسی) از این جهان در گذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش در زادگاه خود در روستای "خوجین" خلخال در کنار مزار جدش آخوند ملا محمّد صالح بخاک سپرده شد.

89- حضرت آیت الله شیخ عبد الخالق یکتایی: حضرت آیت الله شیخ عبد الخالق یکتایی از علماء اعلام و روحانیون صاحب فضل و فضیلت خلخال اردبیل می باشد. در حدود سال 1292 هجری قمری (1254 شمسی) در قریه "کرین" از توابع شهرستان خلخال متولد گردید.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون خلخال فرا گرفت سپس در حوزه زنجان که در آن زمان با وجود فقهاء بزرگ حوزه پر رونق بود سطوح عالیه و خارج فقه واصول و حدیث و تفسیر را از بزرگانی چون حضرات آیات عظام آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به "حجة الاسلام" شیخ فیاض الدین و میرزا عبدالرحیم فقاهتی و دیگران آموخت و به مقامات عالیه علمی و معنوی نایل آمد.

آنچه این عالم ربّانی را در میان اقران و امثال خود از جایگاهی ویژه بر خوردار ساخته زهد و تقوی و پرهیز از زخارف دنیا و کثرة عبادات و ساده زیستی و همت عالی در ترویج و تبلیغ معارف الهی و مبارزه خستگی ناپذیر با حکام جور و انحرافات سیاسی زمان خود می باشد، عالمی که در تعلیم و تربیت آحاد و افراد جامعه اسلامی اهتمامی وافر داشت و در کردار و رفتار و گفتار الگوئی برای مردمان بوده است. وفات ایشان در پانزدهم صفر سال 1327 هجری قمری (1331 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در زادگاه خود روستای "کرخین" به خاک سپرده شد.

90- حضرت آیت الله میرزا مهدی عالم : حضرت آیت الله میرزا مهدی عالم فرزند آیت الله شیخ علی اکبر عالم از علماء اعلام و فقهاء عالیقدر دارالارشاد، به سال 1300 هجری قمری (1261 شمسی) در اردبیل متولد گردید. مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را نزد پدر بزرگوار خود و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس راهی حوزه علمیه زنجان شد و به مدت دو سال از محضر آخوند ملا قربانعلی زنجانی و ملا سبز علی زنجانی بهره برد. بعد از آن به نجف اشرف مهاجرت نمود و در جمع شاگردان آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی درآمد.

ایشان مدت هشت سال در جوار بارگاه ملکوتی مولی الموحدین أمیر المؤمنین امام علی (علیه السلام) به کسب علم و تحصیل مقامات معنوی پرداخت در سال 1328 هجری قمری به اردبیل بازگشت و در پی ارتحال والد معظم خود جانشین ایشان گردید و به اقامه جماعت مسجد باغمشه و تدریس سطوح عالیه در حوزه علمیه و وعظ و ارشاد همت گمارد. حضرتش عالمی پارسا و استادی توانا در تدریس کتب سطوح عالیه و دارای حسن خلق و منزلتی والا بوده و مورد تکریم و تعظیم خاص و عام به شمار می رود.

از ایشان آثار علمی چندی از آن جمله کتابی تحت عنوان "عالم به وظیفه و عامل به وظیفه" به یادگار مانده است. آن عالم ربّانی در سال 1371 هجری قمری (1331 شمسی) دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش در جوار کریمه اهل بیت حضرت معصومه (سلام الله علیها) در شهر مقدس قم بخاک سپرده شد.

91- حضرت آیت الله میرزا بشیر مدرس فقهی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا بشیر مدرس فقهی اردبیلی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل است. به احتمالی سال 1310 هجری قمری (1272 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل که در آن زمان با وجود علماء و فقهاء بزرگ همچون میرزا علی اکبر آقا مجتهد و میرزا یوسف آقا مجتهد و سیّد احمد آقا مرتضوی و سیّد محمّد تقی مفتی الشیعه و دیگر بزرگان زمینه لازم و کافی برای طالبان علم و فضیلت فراهم کرده بود، فراگرفت و در درس خارج آیت الله العظمی آقا سیّد یونس اردبیلی شرکت جست و ملازم حضرتش در دوران حضور وی در اردبیل گردید.

آنچه از سیر زندگانی و تحصیلات معظم له دانسته شده است نشان می دهد ایشان با همتی بلند مقامات عالیه علمی و معنوی را در اردبیل گذرانده و به دیگر حوزه های علمیه مهاجرت نکرده است و از جمله مدرسان بر جسته و نامی حوزه علمیه اردبیل گشته و در میان بزرگان علماء و مراجع زمان خود از آن جمله مرحومین حضرات آیات عظام آقا سیّد محمّد حجت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی دارای جایگاه و عظمت ویژه ای بوده است و بسیاری از علماء اعلام کنونی از شاگردان ایشان به شمار می آیند. وفات ایشان در هفتم ریع الثانی سال 1378 قمری برابر با 29 مهر ماه سال 1337 شمسی اتفق افتاد، پیکر پاکش پس از انتقال به قم در قبرستان مقدس "شیخان" قم بخاک سپرده شد.

92- حضرت آیت الله شیخ عبدالعظیم صدوقی مشهور به شیخ العلماء: حضرت آیت الله شیخ عبدالعظیم صدوقی مشهور به شیخ العلماء از علماء اعلام و روحانیون جلیل القدر دارالارشاد اردبیل از خاندانی عظیم و منسوب به شیخ الطایفه شیخ صدوق علیه الرحمه می باشد در حدود سال 1295 هجری قمری (1257 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید وفت حوزه علمیه اردبیل فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه زنجان که در آن روزگار با وجود علماء و فقهاء بزرگ حوزه ی پر رونقی داشت، گردید و از محضر وحید دهر و یگانه عصر در زهد و علم و تقوی آخوند ملا قربانعلی زنجانی معروف به "حجة الاسلام" آقا میرزا ابراهیم ریاضی و آقا میرزا عبدالمجید زنجانی و دیگران بهره برد و در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و حکمت و کلام و ریاضیات به مقامات عالیه علمی نایل آمد.

معظم له علاوه بر حوزه های اردبیل و زنجان چندی در نجف اشرف اقامت داشته که از مدت اقامت و اساتید وی اطلاعی به دست نیامد، شیخ پس از تکمیل علوم خود به اردبیل بازگشت و با همتی عالی به تبلیغ و ترویج معارف اسلامی مخصوصا تفسیر قرآن کریم پرداخت که باید دوران حضور پر برکت آن عالم ربّانی را در اردبیل از نظر ترویج معارف قرآنی روزگاری پرفروغ خواند.

حضرتش علاوه بر عظمت علمی بواسطه زهد و تقوی و پرهیز از مشتهیات و زخارف دنیا از مقامات ویژه معنوی نیز برخوردار و تمام عمر شریف و مال و جان و حتی ابروی خود را در راه ترویج معارف قرآنی مصروف داشت و از منتظران مصلح واقعی مولانا صاحب العصر والزمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) محسوب می شد.

از ایشان علاوه بر تربیت شاگردان بسیار قریب به هفتاد جلد کتاب و رساله علمی که عمدتا در تفسیرو کلام اخلاق است به یادگار مانه که امید است در مجموعه آثاری منتشر و تقدیم جامعه علمی کشور شود و سرانجام آن عالم ربّانی و مفسر قرآن و معلم اخلاق در ششم ربیع الاول سال 1381 هجری قمری (1340 شمسی) دیده از جهان فربست و به ملکوت اعلی پیوست و در قبرستان " داش کسن " بخاک سپرده شد.

93- حضرت آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی: حضرت آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی فرزند سیّد فاضل خلخالی از علماء جلیل القدر و فقهاء عالی مقام، به سال 1308 هجری قمری ( 1269 شمسی) در دارالارشاد اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را در حوزه علمیه اردبیل از محضر آیات عظام میرزا ابوالفضل فضلی و آقا سیّد احمد مرتضوی فرا گرفت، سپس راهی حوزه علمیه مشهد مقدس گردید و مدت ده سال از محضر اساتید وقت آن حوزه مبارکه مستفیض شد. پس از آن راهی حوزه مقدسه نجف اشرف گردید و از محضر بزرگان علمی و معنوی دیار نور همچون حضرات آیات میرزا محمّد حسن نائینی، آقا ضیاءالدین عراقی و آقا سیّد ابوالحسن اصفهانی بهره کامل گرفت و به مقام اجتهاد نایل آمد.

آن بزرگوار علاوه بر مقام علمی در میان علماء به زهد و تقوی و دوری از زخارف دنیا اشتهار داشته به مواظبت وقت نماز و رعایت و انجام عبادات معروف بوده است. از ایشان آثاری چون "شرح الاربعین حدیثا" و "تقریرات ابحاث استاد خود آقا ضیاءالدین عراقی" در موضوع علم اصول مشتمل بر مباحث الفاظ و اصول علمیه باقی مانده است. آیت الله سیّد شفیع فاضلی اردبیلی در سال 1384 هجری قمری (1343 شمسی) دار فانی را وداع گفت و در قبرستان مقدس "وادی السلام" نجف اشرف به خاک سپرده شد.

94- حضرت آیت الله میرزا ابوالفضل حلال زاده اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا ابوالفضل حلال زاده یکی از علماء و روحانیون با فضل و فضیلت دارالارشاد اردبیل در سال 1342 هجری قمری (1303 شمسی) در اردبیل متولد شد. پس از گذران تحصیلات متوسطه دبیرستان علی رغم مشکلات و موانع سخت و فراوان وارد حوزه علمیه اردبیل شد و در مدرسه علمیه ملا ابراهیم به تحصیل پرداخت.

مقدمات و بخشی از سطوح عالیه را از اساتید وقت حوزه اردبیل همچون شیخ محمّد صادق متشکری، میرزا ابراهیم کلانتر، شیخ بشیر مدرس و دیگران فرا گرفت، سپس عازم حوزه قم گردید و به مدت اندکی در آنجا اقامت و از محضر اساتید وقت بهره برد. در سال 1326 شمسی به نجف اشرف مهاجرت کرد و در درس حضرات آیات عظام سیّد ابوالقاسم خوئی و شیخ حسین حلّی حاضر گشت و مورد عنایت اساتید خود مخصوصاً مرحوم شیخ حسین حلی واقع شد.

معظم له در سال 1335 شمسی در حالیکه به مراتب عالیه علم و معنویت دست یافته بود به اردبیل باز گشت و بتدریس و تبلیغ و اقامه جماعت و دیگر فعالیتهای دینی همت گمارد، کتابخانه ارزشمندی در مدرسه ملا ابراهیم تأسیس نمود و جلسات تبیین معارف اسلامی برای مردم تشکیل داد. این عالم بزرگوار در زهد و تقوی و تدیّن و عشق به خاندان اهل رسالت در میان همگنان خویش از جایگاهی ویژه برخوردار بود و همواره مورد تجلیل و تکریم علماء و روحانیون واقع می شد.

پمتأسفانه در عمر کوتاه امّا پربرکت خویش از دست نادانان و تنگ نظران آزار و اذیت فراوانی متحمل گردید و در حالی جامعه اسلامی چشم امید به آینده درخشان حضرتش دوخته بود چراغ پر فروغش در جوانی به خاموشی گرایید و در سال 1343 هجری شمسی 1383 قمری به علت ابتلا به سرطان دار فانی را وداع گفت، پیکر پاکش از تهران به قم منتقل و در جوار کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) بخاک سپرده شد.

پس از انتشار خبر ارتحال ایشان استاد عظیم الشأنش مرحوم آیت الله العظمی شیخ حسین علی از شدت حزن و اندوه مجلس ختمی برای ایشان در نجف اشرف بر پا نمود که مراجع و علماء وقت در آن حاضر شد.

95- حضرت آیت الله سیّد فاضل موسوی پارچینی: حضرت آیت الله سیّد فاضل موسوی پارچینی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل می باشد ایشان در سال 1289 هجری قمری ( 1251 شمسی) در روستای پارچین از توابع اردبیل متولد گردید، مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه نجف اشرف گردید و در دروس فقه و اصول بزرگانی چون آیات عظام سیّد محمّد کاظم طباطبائی یزدی و آخوند ملا محمّد کاظم خراسانی حاضر گشت و به مقام اجتهاد رسید و خود بر کرسی تدریس نشست و به تعلیم و تربیت طلاب علوم دینی پرداخت.

معظم له پس از سالها اقامت در نجف اشرف در حالیکه به زیور کمالات علمی و معنوی آراسته شده بود به زادگاه خود بازگشت و بتدریس و تبلیغ و ترویج علوم و معارف و احکام دینی همت گمارد از ایشان رساله ای عملیه مشتمل بر نظرات و فتاوای فقهی خویش و نیز کتابی در علم اصول فقه بیادگار مانده است سرانجام آن عالم ربّانی در سال 1387 هجری قمری (1346 شمسی) دارفانی را وداع گفت و پیکر پاکش در روستای محّل تولد خود "پارچین" بخاک سپرده شد.

96- حضرت آیت الله حاج سیّد جلال محدّث اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد جلال محدّث اردبیلی فرزند سیّد عبدالله از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل می باشد. در سال 1318 هجری قمری ( 1279 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود، دروس مکتب خانه ای و بخشی از ادبیات عرب را تا سیزده سالگی ار روحانیون اردبیل آموخت سپس راهی حوزه علمیه تبریز شد و به مدت 6 سال در آنجا به تحصیل علوم حوزوی پرداخت.

در سال 1336 قمری عازم حوزه علمیه اصفهان شد و از محضر اساتید وقت حوزه علمیه آنجا بهره برد و پس از چند سال در حالی که از مراتب علمی برخوردار بود به حوزه علمیه قم مهاجرت کرد و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، حاج آقا حسین بروجردی و سیّد محمّد حجّت کوه کمری حاضر گشت و به مقام رفیع اجتهاد رسید و از استاد اخیر خویش آقا سیّد محمّد حجّت کوهکمری گواهی اجتهاد دریافت کرد. ایشان پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به زادگاه خویش بازگشت و به تبلیغ و ترویج معارف دینی و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت همت گمارد.

آن عالم ربّانی در زهد و تقوا و تقیّد به دستورات شرع انور مقامی شامخ داشته و در جریانات سیاسی دوران خود همواره در کنار بزرگان علماء به حمایت از مبارزات دینی پرداخته است. وفات ایشان در سال پنجم جمادی الثانی سال 1393 هجری قمری (تیر ماه 1352 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش پس از انتقال به شهر مقدس قم در قبرستان وادی السلام در جوار کریمه اهل بیت حضرت معصومه سلام الله علیها آرمید.

97- حضرت آیت الله حاج سیّد یونس یونسی: حضرت آیت الله حاج سیّد یونس یونسی فرزند آیت الله آقا میر محی الدین یونسی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل، به سال 1330 هجری قمری (1291 شمسی) در اردبیل دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه را در از والد معظم و دیگر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت، سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و علوم عقلی و نقلی را از محضر بزرگانی چون آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، شیخ مهدی مازندرانی، میرزای همدانی، میرزا محمّد علی شاه آبادی و آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری آموخت و به درجه اجتهاد رسید.

در سال 1330 هجری شمسی به اردبیل باز گشت و به انجام وظایف شرعی و اداره جامعه اسلامی همت گمارد. معظم له که از نجابت و شرافت و درایت و ذکاوت و حسن خلق و کرامت نفس و دیگر فضایل اخلاقی برخوردار بود به زودی در رأس علماء اعلام قرار گرفت و از نفوذ فوق العاده ای برخوردار گشت و به تدبیر امور اجتماعی و اداره حوزه علمیه اردبیل پرداخت و با تعمیر مدرسه علمیه ملا ابراهیم و باز پس گیری مدرسه علمیه آقا میرزا علی اکبر مرحوم به احیاء مجدد حوزه علمیه اردبیل مبادرت نمود.

ایشان بیش از بیست سال مدیریت فرهنگی و دینی منطقه را با نفوذ معنوی خود به نحو احسن عهده دار شد و چون سدی عظیم در مقابل تحریکات رژیم منحوس پهلوی ایستاد و علاوه بر همراهی با جریان نهضت اسلامی و اندیشه های امام خمینی (رحمة الله علیه) به حمایت از روحانیت مبارز و مجاهدان عرصه جهاد و بر ضد طاغوت بر خاست.

بررسی زعامت آن فقیه عالیقدر و عالم ربّانی بر منطقه و روش و منش حضرتش می تواند چراغ راه آیندگان شود. از ایشان تقریرات درس استاد خود آیت الله العظمی سیّد محمّد حجّت کوهکمری و رساله علمیه به یادگار مانده است. وفات ایشان در 23 مرداد ماه سال 1353 شمسی (25 رجب 1394 قمری) اتفاق افتاد. پس از تشیع پیکر مطهرش در اردبیل به شهر مقدس منتقل و در قبرستان شیخان به خاک سپرده شد.

98- حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی موسوی اردبیلی: حضرت آیت الله سیّد عبدالغنی موسوی اردبیلی یکی از فقهاء و فلاسفه عالی مقام دارالارشاد اردبیل در سال 1338 هجری قمری ( 1299 شمسی) متولد گردید پس از طی تحصیلات مکتب خانه ای مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه اردبیل همچون حاج شیخ عبدالحسین بهبودی لنکرانی، شیخ محسن نجفی و حاج سیّد ابراهیم افتخارالعلماء فرا گرفت.

سپس در سال 1318 شمسی راهی حوزه علمیه قم گردید و در معیت حضرات آیات حاج میرزا علی مشکینی و حاج سیّد عبدالعزیز موسوی اردبیلی در مدرسه فیضیه ساکن و سطوح عالیه را از محضر بزرگانی چون حضرات آیات عظام حاج سیّد احمد خوانساری و حاج سیّد محمّد محقق داماد بهره برد و درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد محمّد حجّت کوه کمری و حاج آقا حسین بروجردی شرکت جست و به مقام اجتهاد نایل آمد.

ایشان به مدت پنج سال در درس خارج اصول و فلسفه و عرفان و اخلاق حضرت امام خمینی (رحمة الله علیه) حاضر گشت و در زمره شاگردان برجسته حوزه درس ایشان قرار گرفت و مورد توجه خاص معظم له واقع شد.

آیت الله سیّد عبدالغنی در سال 1330 شمسی به اردبیل باز گشت و به تدریس سطوح عالیه علوم حوزوی و وعظ و ارشاد و اقامه جماعت و دیگر فعالیتهای دینی همت گمارد و به همراه دیگر علماء بزرگ منطقه در برپائی نهضت اسلامی نقش ایفا نمود.

پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی به توصیه رهبر کبیر انقلاب حضرت امام خمینی و تقاضای آیت الله حاج سیّد عبدالکریم موسوی اردبیلی رئیس وقت شورایعالی قضایی وارد دیوان عالی کشور شد و بعنوان قاضی یکی از شعب به انجام وظیفه پرداخت. کرامت و عزت نفس و عفت و مناعت طبع و دوام تفکر و متانت و وقار، حضرتش را در جایگاه رفیع عالمی ربّانی و مورد توجه خاص و عام قرارداد و الگوی راهیان کوی علم و کمالات گردانید.

از ایشان علاوه بر تقریرات دروس اساتید در موضوعات مختلف سه جلد تقریرات درس فلسفه حضرت امام خمینی به یادگار مانده است که تنها تقریرات حوزه درس فلسفه استاد بی بدیلش محسوب میشود آن عالم ربّانی در سال 1410 هجری ثمری (1369 شمسی) به جوار رحمت حق شتافت و پس از تشییع پیکر پاکش در تهران و قم در پناه کریمه اهل البیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) آرمید.

99- حضرت آیت الله میرزا محمّد حسین نحوی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمّد حسین نحوی اردبیلی از علماء اعلام و عالی مقام دارالارشاد اردبیل است. ایشان به سال 1319 هجری قمری (1280 شمسی) در اردبیل متولد گردید.

مقدمات و سطوح عالیه را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل به ویژه حضرات آیان عظام میرزا مجتهد و آقا سیّد احمد مرتضوی فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری شرکت جست و به مقامات عالیه علمی نایل آمد و از نزدیکان زعیم وقت شیعه آیت الله العظمی بروجردی گردید.

معظم له حسب الامر ایشان به منطقه گرگان و گنبد کاووس مهاجرت کرد و بیش از 30 سال در آن منطقه مرجع مراجعات دینی و منشاء خدمات فرهنگی اعم از احداث مساجد متعدد و مراکز دینی و اسلامی و وعظ و ارشاد و تبلیغ معارف دینی و احکام شرعی گردید.

از ایشان تألیفاتی در زمینه فقه و اصول و رجال به یادگار مانده است. وفات ایشان در بیست و سوم رمضان سال 1407 هجری قمری (اول خردادماه سال 1366 شمسی) اتفاق افتاد و در جوار بارگاه ملکوتی کریمه ی اهل بیت حضرت فاطمه ی معصومه (سلام الله علیها) در شهر قم بخاک سپرده شد.

100- حضرت آیت الله حاج سیّد احمد نجفی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد احمد نجفی اردبیلی فرزند آیت الله سیّد محمّد یکی از فقهاء عظام و علماء اعلام دارالارشاد اردبیل می باشد که در بیست و هفتم رمضان المبارک 1316 هجری قمری (1277 شمسی) به هنگام تحصیل والد معظم خود در نجف اشرف دیده به جهان گشود در کودکی به همراه پدر به اردبیل مراجعت نمود و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل فرا گرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالیه را از محضر اساتید آن حوزه مقدسه آموخت و در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و آقا سیّد محمّد حجّت کوه کمری شرکت کرد و به درجه اجتهاد رسید.

معظم له پس از تکمیل مقامات علمی و معنوی به زادگاه خود بازگشت و به تدریس و تبلیغ و ترویج علوم و معارف و احکام اسلامی همت گمارد و در جریان غائله تجزیه طلب دموکرات به سال 1324 هجری شمسی ایشان به با حمایت جمعی از مؤمنین غیرتمند به همراهی دیگر علماء اعلام منطقه مبارزات گسترده ای را علیه فتنه مذکور رهبری کرد تا جائیکه تهدید به قتل گردید و به ناچار به نجف اشرف بازگشت و به تحقیق و تألیف و تدریس پرداخت.

ایشان در سال 1354 هجری شمسی در پی اخراج ایرانیان از عراق توسط رژیم بعثی به اردبیل بازگشت و مجددا به انجام شئونات عالمان دینی از تعلیم و ترویج و مرجعیت مراجعات و رفع معضلات دینی و اجتماعی مردم و اقامه جماعات و دیگر امور مشغول گردید از حضرتش آثاری چون:

1- الذخر فی علم الاصول در سه جلد که یک جلد آن بچاپ رسیده

2- کتابی در علم انساب

3- رساله های علمی در موضوعات فقهی ربا و نکاح که به صورت مخطوط میباشد بر جای مانده است.

سر انجام آن عالم ربّانی در سال 1408 هجری قمری (1367 شمسی) از این جهان در گذشت و به ملکوت اعلی پیوست و پیکر پاکش پس از تشیعی با شکوه در قبرستان "بهشت فاطمه" در کنار پدر و فرزند برومندش بخاک سپرده شد.

101- حضرت آیت الله شیخ عبداللطیف عالم راثی: حضرت آیت الله حاج شیخ عبداللّطیف عالم راثی فرزند شیخ علی اکبر از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام دارالارشاد اردبیل می باشد. وی به سال 1345 هجری قمری (1305شمسی) دیده به جهان گشود.

مقدمات و سطوح عالیه علوم حوزوی را از اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل همچون شیخ محمّد صادق متشکری، ملا بشیر مدرس، میرزا ابراهیم کلانتری، شیخ محسن نجفی و غلامحسین غروی قدسی فراگرفت سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و در دروس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد صدرالدین صدر، سیّد محمّد محقق داماد، حاج آقا حسین بروجردی و دیگران شرکت جست و به مقام رفیع اجتهاد رسید و از استاد اخیر خود آیت الله العظمی بروجردی به دریافت گواهی اجتهاد موفق گردید و خود به کرسی تدریس سطوح عالیه علوم حوزوی پرداخت.

در سال 1349 شمسی به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به وعظ و ارشاد و تبلیغ و ترویج معارف دینی و اقامه جماعت و تدریس در حوزه علمیه همت گمارد. عزّت و طهارت نفس و خلق حلیم از حضرتش عالمی وارسته ساخت و محبوب قلوب مردمان نمود. وفات ایشان در دوّم رمضان سال 1409 قمری (21 فروردین 1368 شمسی) اتفاق افتاد و پیکر پاکش در قبرستان "بهشت فاطمه" به خاک سپرده شد.

102- حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی نجفی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج سیّد عبدالغنی نجفی اردبیلی فرزند آیت الله سیّد احمد نجفی اردبیلی از علماء اعلام و روحانیون عالی مقام و صاحب فضل و فضیلت و استعداد درخشان دارالارشاد اردبیل می باشد.

ایشان در سال 1358 هجری قمری ( 1318 شمسی) در اردبیل متولد گردید در هفت سالگی به همراه والد معظم خود به نجف اشرف مهاجرت نمود مقدمات و سطوح عالیه حوزوی را نزد پدر و دیگر علماء و اساتید حوزوی نجف آموخت سپس سالیان متمادی در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام سیّد محمود شاهرودی و سیّد ابوالقاسم خوئی شرکت جست و به مقامات عالیه علمی دست یافت.

وی از ملازمین دروس رشته های مختلف علوم اسلامی شهید عظیم الشأن آیت الله سیّد محمّد باقر صدر محسوب می گردید که سالها در سفر و حضر و در مواقع خفقان و خطر رژیم بعثی عراق مصاحب و همراه آن شهید عالی مقام شد و از برجسته ترین شاگردان حوزه ی درس آن بزرگوار به شمار می آمد که بیانات مفصل و جانسوز و ناله از فراق و تأسف و تأثر شدید شهید صدر در جریان وفات سیّد عبدالغنی نشان از منزلت و عظمت علمی و معنوی و طهارت نفس و نبوغ و استعداد و جایگاه رفیع وی نزد استاد دارد، سیّد عبدالغنی علاوه بر کمالات علمی چهره ای بسیار فعال بود و در مدت زمان تحصیل خود در ایام تبلیغ حضوری گسترده در شهر کرکوک عراق داشت و به همت وی مسجدی بنام "جامع الامام علی (علیه السلام)" و نیز کتابخانه مجللی احداث گردید.

معظم له به امر پدر بزرگوار خود و علی رغم میل استاد خویش به زادگاه خود، اردبیل مراجعت کرد و با برنامه منظم و منسجمی به فعالیتهای دینی و فرهنگی گسترده ای چون تعلیم و تربیت جوانان و احداث مساجد و رسیدگی به مراکز دینی و تأسیس کتابخانه و اعزام مبلغین به روستاها و مساجد اقدام نمود از آثار علمی ایشان می توان تقریرات دروس اساتید عظیم الشأن به ویژه تقریرات دروس فقه و اصول و اخلاق شهید صدر و مقالات فقهی و نیز کتابی فقهی استدلالی از ایشان در موضوع خمس نام برد.

سرانجام در 28 رجب 1397 هجری قمری ( 1356 شمسی ) در حالیکه بزرگان حوزه علمیه نجف و جامعه اسلامی چشم امید به آینده درخشان و خدمات ارزنده حضرتش داشتند در حادثه ای ناگوار که در جاده ما بین اردبیل و آستارا به هنگام عزیمت برای رسیدگی امور مساجد جان بجان آفرین تسلیم کرد و به جوار رحمت حق شتافت، پیکر پاک آن عالم عزیز در قبرستان بهشت فاطمه اردبیل در کنار جد بزرگوارش آقا سیّد محمّد بخاک سپرده شد.

103- حضرت آیت الله حاج میر عزیز موسوی اردبیلی: حضرت آیت الله حاج میر عزیز موسوی اردبیلی از علماء اعلام و فقهاء عظام دارالارشاد اردبیل در سال 1301 هجری شمسی در اردبیل متولد شد وی در نوجوانی به فراگیری علوم اسلامی پرداخت و مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید حوزه علمیه اردبیل آموخت سپس به حوزه علمیه قم هجرت کرد و در حلقه دروس فقه و اصول آیات عظام سیّد محمّد حجّت کوه کمری و شیخ مرتضی حائری درآمد پس از آن جهت تکمیل تحصیلات خود به حوزه مقدسه نجف اشرف مهاجرت کرد و از محضر آیات عظام سیّد محسن حکیم و سیّد ابوالقاسم خوئی بهره برد و به مقامات عالیه علمی نایل آمد.

از ایشان، تألیفاتی در زمینه فقه و اصول بیادگار مانده است که تاکنون چاپ نشده است معظم له در سال 1413 هجری قمری ( هفدهم مهرماه 1371 شمسی ) در شهر مقدس قم دیده از جهان فروبست و به رحمت ایزدی پیوست.

104- حضرت آیت الله میرزا محمّد مسائلی اردبیلی: حضرت آیت الله میرزا محمّد مسائلی اردبیلی یکی از فقهاء و فلاسفه معاصر دارالارشاد اردبیل در سال 1298 هجری قمری (1337 شمسی ) در اردبیل دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از روحانیون و علماء حوزه علمیه اردبیل فراگرفت، سپس عازم حوزه علمیه قم گردید و از محضر بزرگان آن حوزه مبارکه همچون حضرات آیات عظام حاج آقا سیّد حسین بروجردی، آقاسیّد محمّد حجّت، علامه طباطبائی و امام خمینی رحمة الله علیه بهره برد و به درجات عالیه علمی نایل آمد.

پس از آن به زادگاه خود بازگشت و به تفسیر و تبلیغ و وعظ و ارشاد پرداخت ایشان یکی از علماء طراز اول منطقه بشمار می آیند که در به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی در منطقه اردبیل نقش بسزایی ایفا کرده و از رهبران نهضت اسلامی در اردبیل محسوب می شود پس از پیروزی انقلاب اسلامی به دلائلی از فعالیت های سیاسی و اجتماعی کناره گیری کردند و سرانجام در سال 1414 هجری قمری ( 1372 شمسی ) دارفانی را وداع گفت و در قبرستان غریبان اردبیل بخاک سپرده شد.

105- حضرت آیت الله میرزا محمّد عالم زاده ( صومعلو ): حضرت آیت الله میرزا محمّد (نورالله) صومعلو معروف به عالم زاده در سال 1332 هجری قمری ( 129 شمسی) در خانواده ای روحانی در اردبیل متولد شد. در کودکی تحت تعلیم و تربیت پدر روحانی خود مرحوم آخوند ملا رستم قرار گرفت و در نوجوانی در کنار تحصیل در مدارس دولتی به فراگیری مقدمات علوم حوزوی در مدرسه علمیه ملا ابراهیم اردبیل پرداخت.

پس از اخذ مدرک دیپلم آن روزگار، راهی حوزه علمیه قم شد و سطوح عالیه و دروس خارج و فقه و اصول و تفسیر را از محضر بزرگان وقت آن حوزه مقدس همچون حضرات آیات عظام آقا سیّد حسین بروجردی و آقا سیّد محمّد کوهکمره ای فراگرفت و به مقام اجتهاد در علوم حوزوی نایل آمد و خود به تدریس سطوح عالی و دروس خارج فقه و اصول پرداخت.

ایشان پس از 30 سال اقامت و تحصیل و تدریس و تحقیق در حوزه علمیه قم به زادگاه خود اردبیل بازگشت و به تدریس در مدارس علمیه و تبلیغ و ترویج علوم و معارف اسلامی پرداخت.

زهد و تقوی و ساده زیستی و پرهیز از زخارف دنیا و سعه صدر و تواضع عالمانه از خصوصیات بارز آن عالم ربّانی بود. ایشان سرانجام پس از سالها مجاهدت در راه تهذیب نفس و تحصیل کمالات علمی و تبلیغ معارف دینی در سال 1416 هجری قمری (سوم دی ماه 1374 شمسی) دارفانی را وداع گفت و در گورستان ستار آباد دارالارشاد اردبیل به خاک سپرده شد.

106- حضرت آیت الله حاج میزرا احمد پایانی اردبیلی: وی از فقهای عظام و علمای اعلام دارالإرشاد اردبیل است که در پنجم ماه مبارک رمضان سال 1346 هجری قمری (1307  شمسی) دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از محضر اساتید وقت حوزه علمیه اردبیل همچون شیخ غفور عاملی، ملا بشیر مدرس، شیخ محسن نجفی و مرحوم افتخارالعلماء فراگرفت و پس از آن عازم حوزه علمیه قم گردید و سطوح عالیه را از محضر بزرگانی چون ایات عظام سلطانی طباطبائی، مجاهدی تبریزی و مرعشی نجفی آموخت و در درس خارج فقه و اصول حضرات آیات عظام آقا سیّد محمّد حجت کوه کمری، حاج آقا حسین بروجردی، آقا سیّد محمد محقق داماد، سیّد محمدرضا گلپایگانی و امام خمینی (رضوان الله علیهم) حاضر گشت و به درجه رفیع اجتهاد نائل گشت و خود در مسند تدریس نشست.
دقت نظر و بیان روان و جدیت ایشان در تدریس، معظم له را بزودی سرآمد اساتید عالی مقام حوزه علمیه قم گردانید و بسیاری از طالبان سطوح عالیه فقه و اصول را مجذوب حلقات ایشان گردانید.

ایشان علاوه بر تربیت کثیری از طلاب علوم دینی، آثاری مکتوب از خود به یادگار گذاشته که "إرشاد الطالب إلی حقائق المکاسب" مشتمل بر شرح مبسوط و مفصل مکاسب شیخ انصاری و « شرح کفاية الأصول » آخوند خراسانی از جمله این تألیفات می باشد. این استاد بزرگوار سرانجام در هفتم ذیقعده سال 1417 هجری قمری مطابق با با فروردین سال 1376 دار فانی را وداع گفت و در پناه کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) آرمید.

107- شیخ سعید اصغری نیاری: این عالم و مبارز عظیم الشأن در محرم سال 1306 هـجری شمسی در قریه نیار اردبیل و در خانواده ای مذهبی دیده به جهان گشود. وی علوم مقدماتی را بدون استاد و بصورت خودآموز فراگرفت و به علت علاقه وافر به کسب علم و فضیلت به رغم تنگدستی عازم شهر مقدس قم شد و مدتها از محضر علمائی همچون آیت الله العظمی بروجردی و آیت الله کوه کمره ای (رضوان الله علیهما) مستفیض شد.

شیخ سعید مرحوم مطالعات گسترده ای در فقه و اصول داشت و در علومی همچون تفسیر قرآن و نهج البلاغه و صرف و نحو و کلام و نجوم استاد بود. از ویژگی های بارز این عالم برجسته این بود که در عین اندیشه بلند و معلومات عمیق، مطالب خویش را بسیار بی تکلف و ساده بیان می کردند و لذا کلاسهای درس ایشان هرگز بوی ملال و خستگی نمی گرفت. تقوا، ساده زیستی، محبت در گفتار و کردار، تواضع و خضوع در برابر همگان از ویژگی های بارز این عالم بزرگ است.

وی علاقه بسیار شدیدی به خاندان رسالت و امامت بویژه حضرت زهراء (علیهم صلوات الله) داشت و با کوچکترین ذکری از ایشان دانه های اشک بر رخسار تکیده اش جاری می شد، هرگز نام معصومین را بی وضو بر زبان جاری نکرد. حضور در دسته های عزاداری و ابراز علاقه به عزاداری های سنتی و همراه با مردم از خلقیات ویژه این عالم شیعه بود. از خلقيات زیبای وی این بود که تا کلمه  "محمد" می شنید، به دنبال آن ذکر صلوات می کرد، هر چند این نام متعلق به فردی دیگر باشد.

از زمان آغاز انقلاب اسلامی از سال 1342، وی از رهبران نهضت در منطقه بود و تا قبل از سال 57 بارها توسط مأموران ساواک دستگیر و شکنجه شد. بعد از پیروزی انقلاب و پس از تشکیل جهاد سازندگی، در این نهاد مشغول به خدمت شد و در مدت 8 سال دفاع مقدس، همواره در جبهه ها حاضر بود و بارها تا مرز شهادت پیش رفت.

نمایندگی ولی فقیه در پادگان شهید چمران اردبیل آخرین سنگر وی در خدمت به اسلام و انقلاب بود. وی مدتها مدرّس حوزه و دانشگاه بود و در دورس منطق، فلسفه، صرف و نحو، شرح لمعه، مکاسب، مغنی و ... استاد مسلّم بود. تبحّر در طبیعیّات و علم نجوم و احوال کواکب از تخصصهای منحصر به فرد استاد در زمان حیاتش بود.

هر چند عمده حیات وی به تدریس در مجامع علمی و دینی صرف شد و در پی اوضاع سیاسی و اجتماعی کشور در آن دوره، عمده حیاتش به خدمت رسانی به انقلاب و اسلام در این زمینه ها سپری گشت، لکن آثاری چند نیز از ایشان بجا مانده است:

1- کتاب "خورشید فطری دل علی" ، چاپ سال 1350 هجری شمسی حاوی مباحث روایی و عقلی درباره شخصیت أمیرالمؤمنین و غصب خلافت حقه ایشان.

2- کتاب "مرده های ماجراجو" که در سال 1348 شمسی به زیر چاپ رفت و حاوی مباحث اجتماعی با رویکرد هدایت نسل جوان به مکتب انسان ساز اسلام  می باشد.

3- کتاب  "تصریف مجدول" در دو جلد می باشد که در سال 1355 و 56 شمسی چاپ شده و مباحثی را در باب ادبیات عربی به صورت ساده و دلنشین در خود گنجانده است.

4- کتاب " فلسفه وجود روح " تألیف سال 1356 می باشد، استاد در پی احساس نیاز  و مقتضات آن دوره، با براهین واضحه، واقعیت و فلسفه وجود روح را برای نسل جوان تشریح کرده است.

5- کتاب "قیام قرآن در ایران" برای تقویت بنیه مذهبی جوانان و جلوگیری از انحرافات عقیدتی آنها.

6- جزوه ای با نام " وستان دین " که در بحبوحه جنگ تحمیلی در سال 1363 با هدف مقابله با تبلیغات مسموم دشمنان داخلی و خارجی برای دلسرد نمودن مردم از انقلاب به رشته نحریر درآمده است.

7- کتاب  "خطبه فدکیّه حضرت فاطمه زهراء (سلام الله علیها) " که آخرین کتاب مرحوم است.

این چراغ فروزان علم و هدایت، پس از تحمل ماهها درد و رنج سرانجام در صبحگاه چهارم رمضان 1418 مصادف با 13 دی ماه سال 1376 در سن 70 سالگی رو به خاموشی نهاد. درگذشت وی بازتاب گسترده ای در میان علماء، مردم و رسانه ها داشت و پیکر پاکش به وصیت خود استاد در قبرستان بهشت فاطمه (سلام الله علیها) در آرامگاه مادرش به خاک سپرده شد.

108- حضرت آیت الله حاج میرزا بیوک خلیل زاده مروّج: در تاریخ 27 شهریور سال 1309 شمسی در خانواده ای متدیّن و متمکّن از محلات قدیمی اردبیل به نام دربند عالی قاپو ، فرزندی قدم به هستی نهاد که چون اولین فرزند ذکور خانواده بود، او را "بیوک آقا" به معنی بزرگ نام نهادند. والد مکرم ایشان حاج محمدرضا خلیل زاده از تجار و معتمدان مذهبی و خوشنام اردبیل بود. بیوک آقا تعلیمات مذهبی و دینی خود را به التزام پدر و به همراه برادران دیگر فراگرفت و در سن شش سالگی تحصیلات در مدرسه را آغاز نمود.

میرزا بیوک آقا در اواخر سال 1326 به همراه تعدادی از همدوره ای های خود ، راهی حوزه علمیه قم شد و از محضر علمایی همچون آیت الله العظمی حجت کوه کمری، آیت الله طباطبایی سلطانی، شیخ محمد احمد کافی تبریزی، عبدالجواد اصفهانی و میرزا محمد مجاهدی تبریزی (رضوان الله علیهم أجمعین) کسب فیض کرد.

وی همچنین در جلسات درس فلسفه (شرح منظومه) شیخ محمد لاکانی و علامه محمد حسین طباطبایی (رحمة الله علیهما) حاضر و مستفیض شد. وی پس از اتمام مقدمات دروس حوزه، مقارن با جنبش ملی شدن صنعت نفت، برای شروع درس خارج راهی مشهد مقدس شد و در حلقات درس حضرت آیت الله سیّد یونس اردبیلی و حاج شیخ هاشم قزوینی شرکت جست.

در زمان اقامت در مشهد، از مقربان آیت الله سیّد یونس اردبیلی بودند و معظم له از وی خواستند تا در مشهد در کنار ایشان بماند اما وی به دلیل وجود اساتید برجسته در حوزه علمیه قم، در سال 1332 دوباره ساکن این شهر شد. در همین دوره بود که لقب " مروّج " توسط آیت الله حاتمی دوست و هم حجره ایشان به وی پیشنهاد شد و از آن پس بود که نام مروّج در ادبیات گفتاری استان اردبیل مساوی شد با پدری فقیه، دلسوز و کاردان.

آیت الله مروج در مدت اقامت در قم تتمه درس خارج را از محضر بزرگانی چون آیت الله بروجردی، علامه طباطبایی، امام راحل و آیت الله حجت کوه کمری (رضوان الله علیهم) فراگرفت و با بزرگانی همچون آیت الله شیخ جعفر سبحانی، آیت الله ناصر مکارم شیرازی، آیت الله سیّد موسی شبیری زنجانی، رهبر معظم انقلاب (دامت برکاتهم) و شهید مفتح و آیت الله شهید بهشتی (رحمة الله علیهما) هم مباحثه بودند.

در 19 ذیقعده سال 1373 قمری، نخستین اجازه روایت و وکالت در امور شرعیه ایشان از جانب حضرت آیت الله العظمی سیّد یونس اردبیلی صادر شد، بعد از آن بزرگانی نیز چنین اجازه ای را صادر فرمودند که به ترتیب زمانی عبارتند از: آیت الله العظمی سیّد محسن حکیم، آیت الله العظمی سیّد ابوالقاسم خوئی، آیت الله سیّد علی خامنه ای و آیت الله مشکینی. آیت الله مروج از طرف رهبر فقید انقلاب به سمت نمایندگی ولی فقیه در اردبیل انتخاب شدند.

خدمات علمی، فرهنگی و سیاسی ایشان به مردم منطقه در زمان حضور در این خطه، فراتر از حدی است که در این مختصر بگنجد و ارادتمندان ایشان دهها مجموعه در این زمینه منشر کرده اند که هر یک گوشه ای از خدمات ارزنده این فقیه فقید را به قلم کشیده است.

آغاز مبارزات سیاسی و انقلابی حضرت آیت الله مروج به موضوع انجمن های ایالتی و ولایتی و تصویب لایحه آن در مجلس شورای ملی در مهرماه 1341 بر می گردد. به شهادت تاریخ می توان با قدرت گفت کوچکترین واقعه مثبت یا منفی در تاریخ قبل و بعد از پیروزی انقلاب نمی توان یافت که معظم له از پیشتازان ارشاد ملت و مدافعان اسلام و انقلاب نباشد.

ارتباط تنگاتنگ با امام راحل و سخنرانیهای تند بر ضد رژیم پهلوی و هدایت قلوب به سمت رهبری و مرجعیت رهبر کبیر انقلاب، سرفصل تمامی فعالیتهای ایشان بود که در این راه انواع تعذیب و ممنوعیت را به جان خریدند. مقام علمی و معنوی بالای ایشان، جایگاهش را به پدری بدل کرده بود که در زمان اختلاف آراء و سلایق، کلامش فصل الخطاب مردم منطقه بود. این فقیه و عالم برجسته سرانجام در 27 فروردین ماه 1380 به زیارت معبود شتافت و روحش در کنار همرزمان و همدوره های فقید خویش آرام یافت.

109- حضرت آیت الله حاج شیخ مصطفی نورانی: ایشان در سال 1305 شمسی مطابق با سال 1344 قمری در اردبیل دیده به جهان گشود. مقدمات و بخشی از علوم حوزوی را از اساتید حوزه علمیه اردبیل فراگرفت و برای ادامه تحصیلات عازم حوزه علمیه قم گشت و سطوح عالیه و خارج فقه و اصول را از محضر آیات عظام امام خمینی، سیّد محمد محقق داماد، سیّد محمد حجت کوه کمری، سیّد صدرالدین صدر و حاج آقا حسین بروجردی آموخت و در حالی که توشه ای درخور از علم و فضیلت اندوخته بود، جهت بهره مندی هر چه بیشتر از گنجینه علوم علمای آن عصر، راهی حوزه علمیه نجف اشرف شد و در حلقه درس آیات عظام سیّد ابوالقاسم خوئی، سیّد محمود شاهرودی و شیخ حسین حلی درآمد و به مقام اجتهاد رسید.

آیت الله نورانی سپس به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و تحقیق و تألیف در علوم اسلامی پرداخت. معظم له شوق فراوانی به پژوهش در رشته های مختلف علوم اسلامی داشت و با تأسیس مؤسسه ای تحقیقاتی با نام " مؤسسه اهل بیت " به این مهم پرداخت و توانست بیش از یکصد جلد کتاب در موضوعات مختلفی مانند فقه، اصول، تفسیر، حدیث و طب اسلامی تقدیم جامعه علمی کند.

ایشان همچنین به نمایندگی از مردم شریف استان اردبیل، در دوره سوم مجلس خبرگان رهبری حضور یافت. س