گنجینه تاراج شده بقعه شیخ صفی: دکتر یوسف معماری

بسم الله الرحمن الرحیم

گنجینه تاراج شده بقعه شیخ صفی

نوشته: دکتر یوسف معماری

شیخ صفی الدین اردبیلی در سال 650 هجری قمری در یك خانواده عارف و سرشناس در شهر اردبیل متولد شد و هنگامی كه به سنّ بلوغ رسید، به سیر و سلوك پرداخت و سرانجام در 25 سالگی مراد خود شیخ زاهد گیلانی را پیدا كرد و مدت 25 سال در خدمت و ارادت او باقی ماند.

در سال 700 هجری قمری مرادش شیخ زاهد گیلانی دار فانی را وداع گفت و شیخ صفی الدین به جانشینی او انتخاب شد و 35 سال بقیه عمر خود را در شهر اردبیل به تزكیه نفس و ارشاد مریدان خود، كه به بیش از صد هزار نفر می رسید پرداخت.

محل سكونت شیخ صفی كه در بیرون دروازه اسفرس اردبیل قرار داشت و در زمان حیات او به خانه "بله یوسف" شهرت داشت منزل، مدرسه، محل ارشاد و خانقاه او به حساب می آمد.

شیخ در سال 735 هجری قمری در سنّ 80 سالگی و اندكی بعد از مراجعت از سفر حج، در روز دوشنبه دوازدهم ماه محرم الحرام به هنگام ظهر به سوی حق شتافت و در خانه خود دفن گردید.

بقعه و ملحقات آن

بعد از درگذشت شیخ فرزندش صدرالدین موسی جانشین او شد و او در این دوران گنبد الله الله، مقبره و قسمتی از حرمخانه فعلی را بر روی مزار شیخ صفی ساخت. بعد از فوت شیخ صدرالدین، هر كدام یك از جانشینان بعدی در توسعه و تكمیل بقعه تلاش كردند مخصوصاً در عهد سلاطین صفوی اضافات و تأسیسات دیگری نیز بر آن افزوده شد و بقعه شیخ صفی الدین شكوه و رونق فراوان یافت.

علاوه بر توسعه ساختمان، از زمان دارالامان قرار گرفتن شهر اردبیل توسط امیر تیمور گوركانی و اهدای موقوفات و هدایای بسیار به بقعه، تعداد و حجم موقوفات و هدایا روز افزون بود به طوری كه در زمان سلطنت صفویان موزه كم نظیری از این هدایا ترتیب یافت و كتابخانه معظمی در بقعه ایجاد شد.

همه جهانگردانی كه در این ادوار از شهر اردبیل و بقعه دیدار كرده اند در سفرنامه های خود از عظمت بقعه و امكانات آن مطالب زیادی نوشته اند و نیز از سبك معماری و انواع كاشیكاری های موجود در آن تعریف و توصیف ها نموده اند.

ساختمان و متعلقات بقعه در آن تاریخ به شرح زیر بوده است:

میدان عالی قاپو، با محوطه زیبا و وسیع به شكل مستطیل با مغازه ها و دكان های متعدد در اطراف میدان متعلق به بقعه.

در ورودی بقعه با سردر بسیار مجلل و تزئینات كاشیكاری زیبا، نقاره خانه در بالای در ورودی. در طرفین در ورودی حمام و خانه های متعلق به آستانه و دفترخانه. هم چنین دهلیزخانه، شربتخانه، شیرینی خانه، حوضخانه، خونچه خانه، انباری ها، حجره های فوقانی و تحتانی، نانواخانه، دیكخانه و آشپزخانه.

آرامگاه اولاد مشایخ صفوی- محل مزار امیران و بزرگان خاندان صفوی در سمت دیگر شهیدگاه یا محل تدفین شهدای شیروان و دشت چالدران. باغ و حیات وسیع، چسبیده به ایوان دارالحدیث، مقر مادر شاه طهماسب، متصل به حرم در محل پنجه حضرت علی (علیه السلام)، محل جلوس شیخ صدرالدین موسی. چله خانه های قدیم و جدید، مسجد جنت سرا، دارالحفاظ، محل سكونت شیخ صفی. ایوان بزرگ رو به قبله از آثار شاه اسماعیل بزرگ و به نام خود او. رواق، محل ورود به حرم، مقبره شیخ صفی الدین، مقبره شاه اسماعیل، مقبره شاه زادگان و چینی خانه.

امروزه اغلب این ضمائم و اضافات متأسفانه از بین رفته و از بعضی اثری هم باقی نمانده است. با این همه در وضع فعلی نیز بقعه شیخ صفی از نظر معماری یك شاهكار هنری به حساب می آید كه ارزش فوق العاده ای دارد و اكثر كاشیكاری های موجود در آن از نوادر كارهای هنری و صنعتی است.

موقوفات بقعه

بقعه ثروت و موقوفات فراوانی داشته است كه امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است. یك سیاح آلمانی به نام آدام اولئاریوس كه در قرن یازده هجری قمری از این بقعه دیدن كرده در سفرنامه خود می نویسد كه موقوفات بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل به اندازه ایست كه اگر جنگی پیش آید، بقعه بیش از شاه برای تجهیز یك ارتش امكانات مالی دارد.

این موقوفات كه به وسیله مریدان شیخ، امیر تیمور گوركانی و سلاطین صفوی فراهم شده بود، مشتمل بر املاك و مستغلاتی بود از قبیل دهات، كاروانسراها، بازارها، حمام ها، میادین، دكاكین و زمین های مزروعی در شهرهای اردبیل، تبریز، قزوین، اصفهان، سراب، مغان، آستارا و گیلان و گرگان و حتی بلخ ... متأسفانه همه این موقوفات بدون دلیل به تصرف اشخاص در آمده است.

موزه بقعه

موزه غنی و كم نظیر بقعه نیز به سرنوشتی بدتر از موقوفات دچار شده است. اشیای گرانقیمت این موزه از طریق هدایای مریدان شیخ و سلاطین، در مدت چهار صد سال گردآوری شده بود و این موزه واقعاً همه چیز داشت: از در و پنجره های مطلا و مذهب و صندلی نقره ای گرفته تا ظروف چینی با ارزش، سیب های طلایی، روپوش های زردوز قرمز رنگ، فرش های عتیق و بی نظیر، چراغ و قندیل های طلایی و نقره ای، شمع دان های طلایی و مرصع، مینیاتورهای بسیار زیبا و نفیس، نرده ها و پنجره های طلایی مشبك، انواع و اقسام وسایل و آلات مرصع... سنگ های قیمتی (لعل - یاقوت، فیروزه و یشم) قلیان هایی به اشكال فیل و جغد و گربه و ... از همه این اشیای ارزشمند به تعداد زیاد در موزه موجود بود.

از آن جمله بود هشت عدد پیاله عقیق و یشم فادزهر سفارشی شاه عباس كبیر به استادان چینی، كه در داخل هر كدام از آنها یك نقاشی با انتخاب موضوع ترسیم شده بود. وقتی درون آنها را با آب پر می كردند این تصاویر به صورت برجسته و سه بعدی دیده می شد. یكی از نقاشی ها مراسم نماز جمعه در مسجد شیخ لطف الله اصفهان و دیگری آسمان پر ستاره كرمان را نشان می داده است.

تاریخ صنایع ایران در مورد موزه شیخ صفی می نویسد كه بزرگترین شاهكارهای هنری ایران كه امروزه در موزه های متعدد نقاط مختلف دنیا پراكنده است، در این موزه جمع آوری شده بود.

از امكانات این موزه یكبار در زمان شاه طهماسب دوم و دفعات دیگر در عهد نادر شاه افشار، برای تجهیز قشون استفاده شد و مقدار زیادی از طلاجات، جواهرات، تحف و هدایا و دارایی و ثروت بقعه مهدور و مصروف گردید.

بعد از انقراض صفویان و اشغال اردبیل توسط افاغنه، لزگی ها و ترك های عثمانی، به طور مكرر دست های غارتگران به این موزه دراز شد و مقدار معتنابهی از آثار گرانب های هنری آن به غارت رفت و نادر شاه افشار نیز تا زنده بود هرگز از دست درازی به این بقعه سیر نشد و در هر سفر به هر بهانه ای خود و اطرافیانش از غارت اشیای بقعه دریغ نورزیدند.

از جمله: گنجینه هایی از قبیل مقاله حضرت شیخ مذهب، مصور و منحصر به فرد، لوحه هایی به خط كوفی و با امضای كتبه علی ابن ابیطالب (علیه السلام) یا حسین بن علی (علیه السلام)، 12 جلد كتاب مجلّد بی نظیر در جهان، خمسه نظامی مصور و مقطع به تعداد زیاد، نسخه های متعدد به خط میرعماد، مرقعات گران قیمت، شش مجلّد قرآن، تیمورنامه هاتفی، نقره های آستانه به مقدار زیاد (به بهانه ضرب سكه در رشت)، قلیان ها، كاسه فیروزه و ظروف عتیق و یشم فادزهر توسط نادر و همراهانش از بقعه خارج شده است.

گویا یك یا دو عدد از ظروف عقیق یشم نصیب سران عشایر خمسه و زنجان و جد ذوالفقاری ها شده است و بنا به اظهار مسئول میراث فرهنگی استان اردبیل تا این زمان این ظروف توسط هیچ یك از محافل فرهنگی، تاریخی و هنری معرفی نشده است و معلوم نیست به هنگام تاراج ذخایر نادری در كلات به دست چه كسی افتاده و در كجا دفن شده و یا از بین رفته است.

پس از آن نیز دستبردهای زیادی از طرف صاحبان قدرت و فرمانروایان و مهاجمین به موزه بقعه زده شد تا این كه در اوایل قرن حاضر به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه باقیمانده اشیای موزه همراه با روكش های طلایی و تیرك طلایی آستانه جمع آوری و به تهران منتقل گردید.

كتاب ها و كتابخانه بقعه

كتابخانه بقعه شیخ صفی در زمان حیات خود شیخ و با اهدای كتاب های نفیسی از طرف مریدان او تأسیس گردید. كسانی كه از كشورهای دور و نزدیك برای زیارت شیخ می شتافتند جز هدایای دیگر كتاب هایی نیز به او تقدیم می كردند. این روال بعد از وفات شیخ نیز ادامه یافت و در عهد شاه عباس اول كتابخانه بقعه به كمال غنا و اعتبار رسید.

كتاب های موجود در كتابخانه بقعه عموماً به زبان های عربی، فارسی و تركی بودند و به خط های كوفی، ریحانی، ثلث و نسخ و با دست خطاطان معروف جهان اسلام نوشته شده بودند. اغلب كتاب ها جلدهایی از طلا و نقره و مینیاتور داشتند. عظمت كتابخانه را از آنجا می توان فهمید كه در آن فقط 744 مجلد مصحف سی جزء و 234 مجلد سی پاره قرآن مجید وجود داشته كه 3 جلد آنها به خط كوفی و به دست مبارك حضرت علی (علیه السلام) بر پوست آهو نوشته شده بود و 32 مجلد نیز با همان مشخصات و به خط ائمه معصومین (علیهم السلام) نگارش یافته بوده است.

جهانگردانی كه در آن تاریخ از این كتابخانه دیدار داشته اند، از عظمت و غنای كتابخانه و منحصر به فرد بودن آن در ایران سخن ها گفته اند. دایره المعارف بریتانیكا در این مورد می نویسد: "بقعه شیخ صفی الدین مساجد و مدارس بسیار عالی دارد و كتابخانه بسیار مهمی نیز توسط شاه عباس اول در آن ایجاد گردیده كه دارای كمیاب ترین كتاب های خطی بود".

شاه عباس كبیر در زمان حیات خود كتاب های فقهی سلطنتی را به آستانه قدس رضوی و كتاب های فارسی و تركی و دواوین شعر را همراه با آلات و ظروف طلا و نقره و سنگ های قیمتی و اشیا و آثار هنری دستگاه سلطنتی، به بقعه شیخ صفی وقف كرد. بر پشت این كتاب ها وقف نامه شاه عباس چنین ثبت شده است: "وقف نمود این كتاب را كلب آستان علی ابن ابیطالب علیه السلام عباس الصفوی بر آستانه منوره شاه صفی علیه الرحمه كه هر كه بخواهد مشروط بر آن كه از آستانه بیرون نبرد و هر كه بیرون برد شریك خون امام حسین (علیه السلام) بوده باشد. 1017 (وقف)".

محمد حسن خان صنیع الدوله از ادبای عصر ناصری در كتاب خود مرآت البلدان ذیل كلمه اردبیل چنین آورده است: اردبیل در زمان صفویه زیاد معمور و آباد بوده و موقوفات زیادی برای طلاب و محصلین قرار دادند. كتابخانه اردبیل در آن عصر معروف دنیا و اغلب كتب آن به زبان عربی و قلیلی هم فارسی است و تركی هم دارد و جلدشان غالباً طلا و هم نقره بوده ولی حالا چیزی از آنها باقی نیست.

دایرة المعارف اسلامی می نویسد: "كتابخانه مهم شیخ صفی بزرگترین كتابخانه ایران است". این كتابخانه در سال 1838 میلادی به وسیله ژنرال پاسكویچ به سن پطرز بورك فرستاده شد و ضمیمه كتابخانه سلطنتی آن شهر گردید.

شرح این ماجرا را برای نخستین بار عبدالعزیز جواهر كلام در كتاب خود چنین آورده است: "در ماه دسامبر 1827 میلادی قشون روس به سركردگی پسكویچ و همراهی گریبایدوف شهر تبریز را تصرف نموده از طریق میانج (میانه) عازم تسخیر طهران بودند تا دامنه فتوحات خود را در ایران (همچون توسعه متصرفات خود در دولت عثمانی) ادامه دهند.

همان موقع پروفسور مستشرق (روسی) سنكوسكی به رئیس كل اركان حرب قشون روس، گراف دیبیج، شرحی نگاشته و تقاضا نمود كه در این مسافرت از كتب خطی و آثار ادبی ایرانی نیز استفاده شود. مخصوصاً انجام این وظیفه را پروفسور مزبور به عهده گریبایدوف، كه از نویسندگان و شعرای مشهور روسی بوده، واگذار كرد.

رئیس كل اركان حرب عین مراسله و تقاضانامه سنكوسكی را به نظر پسكویچ رسانیده و پسكویچ با گریبایدوف در این باب مشورت كرد. بالآخره بعد از تحقیقات زیاد معلوم شد كه در ایروان و نخجوان كتابخانه مهمی وجود ندارد و كتابخانه عباس میرزا در تبریز نیز اهمیت علمی نداشته و مجموعه ای از كتب معاصر می باشد. ولی فقط در اردبیل مقداری كتب و رسائل خطی گرانبها در كتابخانه جنب مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی باقی است".

صاحب جواهر در ادامه می نویسد: "پیشنهاد سنكوسكی بیشتر او (گریبایدوف) را تهییج نمود و با آن كه اردبیل در فرونت (جبهه) جنگ نبود و تصرف آن مستلزم مخارج و زحماتی بود، مع ذلك بر حسب اصرار و تقاضای گریبایدوف یك عده قشون از قره باغ به طرف اردبیل عزیمت كرد".

عوام فریبی ژنرال

ژنرال سوشتلن كه فرماندهی قشون روس را داشت، در بین راه اندیشه كرد كه اگر بخواهد برای تملك كتابخانه به زور متوسل گردد چون كتابخانه در یك مركز مذهبی و زیارتی قرار دارد ممكن است عكس العملی یا دردسری را سبب گردد. بنابراین با نقشه قبلی به خدعه و نیرنگ متوسل شد.

هنگامی كه در 26 جمادی الاخر 1243 (25 ژانویه 1828) به اردبیل رسید مستقیماً عازم بقعه گردید و قشون خود را نیز در خارج از حصار بقعه نگهداشت. او كلیه علما و بزرگان شهر را به بقعه دعوت كرد. وقتی كه مدعوین حضور یافتند خود و افسرانش برخاستند و به علامت احترام به مزار شیخ صفی تعظیم كردند و سپس یك قالی خراسانی و یك پرده زردوزی را كه از تبریز آورده بودند در صحن مقبره شیخ گستردند و 800 منات زر روسی نیز بر روی مزار قرار دادند.

آنگاه ژنرال خطاب به حاضرین چنین گفت: "البته آقایان علما و بزرگان شهر اردبیل استحضار دارند كه در خاك امپراتوری روسیه مسلمانان زیادی زندگی می كنند و دولت روس نیز به دین اسلام احترام خاصی قائل است ولیكن مسلمانان ساكن خاك امپراتوری روسیه درباره احكام اسلام آگاهی لازم را ندارند وآن طوری كه شایسته است از قوانین اسلام برخوردار نیستند.

بدین جهت امپراتور روس مایل است كه رعایای مسلمان او با قوانین و احكام اسلامی به نحو احسن آشنا باشند تا مقامات دولتی احكامی برخلاف شرع اسلام درباره واجبات و منهیات آن ها صادر ننمایند. بنابراین به من مأموریت داده شده است كه این فرش و پرده زردوز گران قیمت را به مزار شیخ اهدا نمایم و امپراتوری در مقابل این هدایای گرانبها از من خواسته است كه از بزرگان و علمای شهر اردبیل تقاضا نمایم اجازه دهند كه كتابخانه بقعه را به روسیه بفرستم تا كتاب های آن را به زبان روسی ترجمه كنند و برای ترویج دین اسلام در میان مسلمانان پخش نمایند. البته بعد از انجام این مراحل كلیه كتاب ها مجدداً به كتابخانه شیخ عودت داده خواهد شد".

علما و بزرگان شهر ابتدا مقاومتی از خود نشان دادند و به فقهی و وقفی بودن كتاب ها اشاره كردند ولی چون دریافتند كه گوش كسی بدین حرف ها بدهكار نیست و از دولت و حكومت نیز كاری ساخته نیست به ناچار تسلیم شدند و افسران روسی كتاب ها را به سرعت بسته بندی كردند و به روسیه فرستادند. وقایع نگار متذكّر می گردد كه روس ها علاوه بر كتابخانه، موزه خانه شیخ را نیز به غارت بردند.

فهرست كتاب هایی كه به روسیه منتقل شده به شرح زیر است:

مطلع خصوص الكلم فی معانی فصوص الحكم، به زبان عربی در فلسفه، تألیف محمّد بن علی - اسماء الحسنی مع ترجمه به عربی، تألیف سلطانعلی مشهدی - اسناد مناجات مخمس، به عربی - صحیفه كامله، تألیف عبدالله بن عمر، به عربی -  طوالع الانوار و مطالع الانظار، تألیف بیضاوی، به عربی - شواكل الحور فی شرح هیاكل النور [دو نسخه] - الاشارات و التنبیهات - كتاب الكناش المعروف به كتاب الفاخر، تألیف محمد بن زكریا الرازی در طب - الجامع الكبیر المعروف بالحاوی، تألیف یحیی بن سعید هذلی حلی - مرقعات - روضه عین القضاه همدانی - كتاب علم، تألیف غزالی - لوایح جامی - مرقعات [هشت نسخه] - تحفه شاهی – مقاله خواجه انصاری - كیمیای سعادت غزالی - تاریخ طبری (به فارسی) [سه نسخه] - فردوس التواریخ - روضه الصفاء میرخواند در یازده جلد - خلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیار، تألیف خواندمیر - حبیب السیر - جواهر الاخبار - جامع التواریخ رشیدالدین - ظفرنامه تیموری [دو نسخه] - مطلع السعدین و مجمع البحرین، از عبدالرزاق سمرقندی [دو نسخه] - صفوة الصفا، از ابن البزاز - بیاض (مكالمه شاه طهماسب با ایلچیان) - شرف نامه - تاریخ المآثر كالدررو الجواهر - روضة الاحباب فی سیرة النبی والآل و الاصحاب – مجمع الانساب – احسن الكبار فی معرفة الائمة الأطهار، تألیف محمد بن زید بن عربشاه حسینی – احسن الكبار فی معرفة الائمة الأطهار، (جلد دوم) – خلاصة الاشعار و زبدة الافكار – مجموعه شعر – خمسه نظامی – دیوان اشعار – شاهنامه (چهار نسخه) – دیوان انوری – دیوان جامی – دیوان اشعار متفرقه (متعدد) – خسرو شیرین – حدیقه حكیم سنایی - دیوان خاقانی – دیوان صیفی – دیوان عطار – دیوان كمال الدین [دو نسخه] – گلستان سعدی – بوستان و منتخب بوستان – گلشن راز – كلیات دهلوی – آثار نظامی گنجوی (متعدد) – منتخب دیوان خسرو – هشت بهشت – لیلی و مجنون – منتخب خسرو و شیرین – ترجیع بند جامی – دیوان امیر حسن دهلوی – زاد المسافرین – دیوان خواجو – دیوان ابن یمین – كتاب مهر و مشتری – كلیات عماد الملة والدینْ الفقیه الكرمانی – دیوان حافظ شیرازی – كلیات حكیم نزاری – دیوان كاتبی – غزلیات شاهی (سه نسخه) – كتب سبعه جامی – تحفة الاحرار (شعر) در سه مجلد – سبحة الابرار (نظم) – یوسف و زلیخا – سلسلة الذهب (اشعار فارسی) – چهل حدیث جامی – دیوان اشعار – گوی و چوگان (نسخ متعدد) – تِمرنامه هاتفی (نسخ متعدد) – شاهنامه هاتفی – هفت منظر نظامی – دیوان بابافغانی – دیوان سهیلی – دیوان آصفی – رساله ملا سلطانعلی – آثارالمظفر – شاهنامه شاه اسمعیل – كلیات اهلی شیرازی – عقاید شاهی – كتاب مهر و وفا – دیوان مانی – حسن و دل – نزهة العاشقین – مرزبان نامه – ترجمه الفرج بعد الشدة و الضیقه – كلیات نوائی – خمسه امیر علیشیر نوائی – دیوان نوائی (نسخ متعدد) و اسكندر نامه.

بعد از غارت بقعه به وسیله روس ها، دست های یغماگران دیگر نیز به كتابخانه و موزه دراز شد و فرمانروایان محلّی، متجاوزین و مهاجمین هر چه خواستند و توانستند از بقعه برداشتند و بردند. گاهی هم متصدیان یا خدّام بقعه از راه حسن نیت و برای حفظ اشیا و كتب آن ها را به منازل خود می بردند و مخفی می كردند. برای بعضی از این افراد یا ورّاث آنها برگرداندن این اشیا و كتاب ها میسّر نگشت و آنها یا از بین رفتند و یا از جاهای دیگر سر برآوردند.

در موزه ملی

در سال 1314 هجری شمسی به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه آنچه از اشیا و كتب در بقعه شیخ صفی باقی مانده بود به همراه قرآن مشهور به قرآن هفت منی در 80 صندوق بزرگ بسته بندی و به تهران منتقل شد كه امروزه در بخش اسلامی موزه ملی موجود و محفوظ است.

نسخه های انتقالی به بخش اسلامی موزه ملی به این شرح است: (1)

1) قرآن مجید و جزوات، شامل: 85 مجلد از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری از كاتبانی چون یاقوت مستعصمی و سهروردی (وفات: 704 یا 706) و یاقوت بن عبدالله (وفات: 668) و حاجی عمادالقاری الطاووسی (وفات: 870) و عماد محلاتی، با خطوط خوش كوفی و ثلث و ریحان و نسخ، از واقفانی چون شاه طهماسب صفوی و بهرام میرزا صفوی و حمزه میرزا و سلیم بیگلربیگی و كمال الدین علی بیك.

از این مجموعه قرآن های خطی، ده نسخه متعلق به قرن های سوم و چهارم هجری است كه روی پوست آهو و با خط كوفی كتابت شده است.

فهرست تفصیلی بیاض ها و قرآن های بقعه را جداگانه می آوریم.

2) دیوان شعر، تاریخ و كتب دیگر

* شاهنامة فردوسی: الف) نسخه ای به خط نستعلیق درویش محمد مُخلص با رقم 895. به گواهی نظم همین مخلص در پایان نسخه، در دفتر موزه آمده كه نسخه در 400 هجری نوشته شده و محل كتابت آن دانسته نیست؛

ب) نسخه ای به خط نستعلیق، با تاریخ كتابت 938، با 43 مجلس و كاغذ اعلای خانبالغ و جلد ضربی، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی؛

ج) نسخه ای بدون رقم و كاتب محتملاً از قرن دهم با 18 مجلس تصویر؛

د) نسخه ای بدون رقم و كاتب محتملاً از قرن دهم با 27 مجلس، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی.

*شاهنامه قاسمی: اثر میرزا قاسم گنابادی، به خط نستعلیق، سده دهم، با 11 مجلس، درباره كشورگشایی های شاه طهماسب اول. این نسخه وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی است.

*چهار نسخه صریح الملك. این چهار نسخه در آستانه شیخ صفی بوده و مجموعه وقفنامه های رقبات موقوفات و اسناد املاكی است كه برای آستانه شیخ صفی الدین خریداری شده و قاعدتاً همه به خط گردآودندگان آنهاست. دو نسخه به خط زین العابدین عبدی، پسر عبدالمؤمن بن صدرالدین محمد بن ناصرالدین احمد قوامی شیرازی، با رقم 975؛ و دو نسخة دیگر به خط محمد طاهر سپاهانی، با رقم 1038، زمان صدارت و تولیت نواب شیخ شریف زاهدی در عصر شاه عباس صفوی.

یك نسخه از چهار نسخ صریح الملك به خط زین العابدین عبدی وقف شاه عباس بر آستانه است. نسخه دیگر از صریح الملك در كتابخانه ملی ایران محفوظ است. این نسخه به روزگار ناصرالدین شاه قاجار به كتابخانه سلطنتی منتقل شده و در سال 1316، به هنگام افتتاح كتابخانه ملی ایران، جزء مجموعه انتقالی از كتابخانه سلطنتی، به كتابخانه ملی منتقل شده است.

مجموعه نسخ انتقالی از بقعه شیخ صفی به بخش اسلامی موزه ایران باستان/ موزه ملی، به استثنای قرآن ها شامل 85 مجلد، همه از نسخ نفیس و عالی و مذهّب است.

در اینجا تنها به ذكر نسخ وقفی شاه عباس كه عمدتاً به سال 1017 و 1022 وقف شده اند، فهرست وار اشاره می شود:

1) پنج گنج/ خمسه نظامی، محتملاً از سده دهم (3 نسخه)، وقف در 1017 هجری؛

2) جُنگ شعر، محتملاً از سده دهم، شامل غزل هایی از بساطی و جامی و جلال و عمار و ناصری و عصمت و كاتبی و شاهی و طوسی و خیامی و ابن یمین؛

3) حبیب السیر خواندمیر (2 نسخه)، وقف در 1017 هجری؛

4) خلاصة التواریخ، میر منشی قاضی میراحمد بن شرف الدین حسین حسینی ابراهیمی قمی، وزیر خراسان و درگذشته در 1001 هـ. نسخه در 997 هـ در كتابخانه شاه عباس بوده و او آن را بر آستانه شیخ صفی وقف كرده است؛

5) دیوان خاقانی (2 نسخه)، نسخه دوم نستعلیق شمس الدین بن میرزا جان قزوینی (988 هـ)، وقف در 1017؛

6) دیوان شاه اسماعیل خطایی صفوی، به خط نستعلیق عیشی، از سده دهم، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی در 1022 هـ؛

7) دیوان طالب آملی، به خط نستعلیق، از سده دهم یا یازدهم، با كاغذ الوان، وقف در 1017 هـ؛

8) ذخیره خوارزمشاهی، سید اسمعیل گرگانی [جرجانی]، به خط نسخ، از سده هفتم یا هشتم، ترسیم با نستعلیق در 968؛

9) دیوان عصمت بخارایی، به خط نستعلیق، از سده دهم، وقف در 1017؛

10) روضة الصفا، میرخواند، به خط نسخ محمد بن شیخ امین الدین جهرمی، از 974 هـ، جلدهای 4 و 5 و 6 از كتاب. وقف در 1017؛

11) سیف النبوة یا مَشهدالشهداء، حسین ندایی، به خط نستعلیق قاسم بن علی، از 927 هـ، وقف در 1022؛

12) شاهنامه فردوسی (2 نسخه) كه قبلاً شرح آن داده شد؛

13) شاهنامه قاسمی، كه شرح آن گذشت؛

14) صریح الملك، گردآوری شده در 975 هـ؛

15) فتوحات شاهی (مقدمة الفتوحات)، ابراهیمی امینی، مشتمل بر پنج فتح، كتابت به خط امینی در هرات به سال 927، وقف در 1017؛

16) فرهاد و شیرین، وحشی، به خط نستعلیق، از 997 هـ، وقف در 1022؛

17) كامل التعبیر، ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، به خط نسخ علی شاه بن احمد شاه بن علی ضایع اصفهانی، رمضان 737، وقف در 1017؛

18) كلیات سعدی (2 نسخه)، نسخه اول به خط نستعلیق شاه محمد كاتب، نسخه دوم به خط نستعلیق از 908 هـ، وقف در 1017 هـ؛

19) مثنوی معنوی (2 نسخه)، یكی به خط نستعلیق احمد بن محمود، از 891 هـ، دیگری به خط نستعلیق محتملاً از سده دهم، وقف در 1017؛

20) مجمع التواریخ السلطانیه، حافظ ابرو، به خط نستعلیق، سده نهم یا دهم، وقف در 1017 هـ؛

21) مجموعه، به خط نستعلیق غیاث الدین بن ابراهیم معلم بلگیجانی، وقف در 1017 هـ؛

كلام‌الله

– كلام‌الله بزرگ قطر، مشهور به قرآن هفت من از موقوفه و مرسوله محمد شاه هندی به خط شمس الدین عبدالله فی سنه 989 در كاغذ خانبالغ. قطر طولاً سه چارك و عرضاً نیم ذرع در جلد ساغری و مذهب و ضربی تمام كار، با لفافه مخمل سبز.

– كلام‌الله به خط یاقوت المستعصمی البغدادی در كاغذ خانبالغ به تاریخ 785، تمام مذهب و مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی از موقوفه حضرت شاه اسماعیل (علیه الرحمة).

–  كلام‌الله به خط یاقوت بن عبدالله به تاریخ ششصد و شصت و هشت در كاغذ خانبالغ، مذهب و مجدول در جلد ساغری، مذهب و ضربی.

– كلام‌الله در كاغذ ترمه پشت گلی به خط جلی و خفی به آب طلا نوشته شده، از مرقومه همایون شاه بن ظهیرالدین محمد بابر به تاریخ 952، در جلد ساغری مذهب و ضربی.

– كلام‌الله مكتوب به آب طلا در كاغذ خانبالغ به خط احمد بن المحسنی مورخه 739 در موقوفه بهرام میرزا پسر شاه اسماعیل مذهب و مجدول تمام كار در جلد ساغری و ضربی.

– كلام‌الله به خط نسخ و مترجم در كاغذ خانبالغ و مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی تمام كار، از موقوفه سلطان حمزه میرزا به تاریخ 995.

– كلام‌الله به خط ریحانی در كاغذ خانبالغ و مجلد به ساغری و مذهب و ضربی و تمام كار از موقوفه حاجی خان بیگ قرامانلو سنه یكهزار هجری.

– كلام‌الله مكتوب به قلم جلی و خفی به آب طلا و لاجورد و مركب در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول و در جلد ساغری ضربی از موقوفه ابوافتح بهرام میرزا ابن شاه اسماعیل سنه 946.

– كلام‌الله مكتوب به ذو قلم جلی و خفی در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول در جلد سافری و ضربی واقف معلوم نیست.

– كلام‌الله مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری و مذهب و ضربی از موقوفه مصطفی پاشا اوزون احمد در سنه 1010.

– كلام‌الله به خط جلی و خفی مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ مجلد به ساغری ضربی موقوفه شاه طهماسب.

– كلام‌الله به خط جلی و خفی در كاغذ خانبالغ و مذهب و مجدول در جلد ساغری مذهب و ضربی تاریخ رقم 929.

– كلام‌الله به خط محمد باقر المطیب یزدی به تاریخ 1070، مترجم و محشا در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری، مذهب از موقوفه شاه سلطان حسین 1122.

– كلام‌الله به خط كوفی در كاغذ ترمه چند ورق از اول و آخر آن افتاده و به خط نسخ نوشته اند. در جلد تیماج.

– كلام‌الله كوچك، قطراً چاركی، در كاغذ ترمه به خط نسخ. تاریخ و واقف معلوم نیست. 

– كلام‌الله كوچك و چاركی، ایضاً در كاغذ ترمه، مذهب و مجدول كه اكثر محو و محكوك است در جلد مقوی.

– كلام‌الله كوچك و چاركی در پوست آهو به خط كوفی كه از اول و وسط و آخر در نه جا افتاده دارد و به خط نسخ در كاغذ نوشته اند.

– كلام‌الله كوچك بغلی در كاغذ ترمه و مذهب به به خط جلال الدین سبزواری در جلد ساغری و ضربی.

– كلام‌الله كوچك كهنه و پاره شده دو جلد (چاركی كهنه و بغلی كهنه).

– كلام‌الله كوچك قطر، به خط كوفی در پوست آهو، مذهب و مجلد به جلد ساغری ضربی از موقوفه شاه عباس الصفوی.

– كلام‌الله به خط نسخ متعارف، قطراً كوچك در كاغذ قدیم، مجلد به ساغری واقف و راقم معلوم نیست.

– كلام‌الله به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ، مذهب و مجدول و مجلد در جلد ساغری ضربی و تمام كار و مذهب راقم و واقف معلوم نیست.

– كلام‌الله به خط خوشنویس و مترجم از موقوفه شاه طهماسب اول مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس به دو قلم جلی و خفی در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول در جلد كار اصفهان.

– كلام‌الله وزیری و كوچك به خط ابراهیم ابن كاظم گورانی گنجه در كاغذ ترمه از موقوفه سلیم خان بیگلر ‌بیگی شیروان در جلد مقوی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ مجدول و مذهب و مجلد از موقوفه شاه طهماسب.

– كلام‌الله قلمی و مترجم، بدون تذهیب و جدول در كاغذ خانبالغ و مجلد در جلد تیماج.

– كلام‌الله به خط خوشنویس به سه قلم رقاع و ریحانی با مركب و آب طلا جلی و نسخ به خط خفی تمام مذهب و مجدول در كاغذ زرنشان از موقوفه كلبعلی بیگ قرامانلو به تاریخ یكهزار هجری.

– كلام‌الله قلمی به خط ریحانی از موقوفه محمدقلی اوزانلر به تاریخ 1037 در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول كه قواعد تجویدی و رای قراء‌سبعه نیز مندرج است در جلد ساغری و مذهب و ضربی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس و مترجم و مجدول در كاغذ خانبالغ متن و جاشیه و صله متن صفحه كاغذ كاهی رنگ و حاشیه پشت كلی، از موقوفه ابوالقاسم بیگ ایواغلی ایشیك آقاسی باشی.

– كلام‌الله قلمی به خط قدیم و مترجم و مجدول به جلد سیاه تیماج دو جلد كه هر نصف كلام‌الله در جلد جداگانه است. (2جلد)

– كلام‌الله قلمی مترجم به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول و مجلد به جلد ساغری ضربی.

– كلام‌الله به خط قدیم در كاغذ خانبالغ مجدول و مجلد به جلد تیماج سیاه.

– كلام‌الله قلمی به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ، مترجم و مجدول و مذهب محشّا به شأن نزول.

– كلام‌الله به خط خوشنویس قدیم در كاغذ خانبالغ، مترجم و مذهب و مجدول از موقوفه شاه‌قلی خلیفه، مهردار در جلد ساغری روغنی.

– كلام‌الله به خط قدیم، مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ ار موقوفه شاه طهاسب مجلد به جلد ساغری و ضربی و مذهب.

– كلام‌الله قلمی و مترجم به خط خوشنویس قدیم در كاغذ خانبالغ و مجلد به جلد ساغری ضربی.

– كلام‌الله قطر بزرگ قلمی و مترجم به خط ریحانی در كاغذ خانبالغ مجلد به جلد ساغری ضربی كلام‌الله قلمی به خط خوشنویس مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری از موقوفه مرحوم سلیمان میرزا جهت مرقد صفی میرزا.

– كلام‌الله به خط قدیم و مترجم و مجدول در كاغذ قدیم كه كهنه و مجزی شده، در جلد ساغری كهنه.

– كلام‌الله به خط قدیم و مجدول در كاغذ قدیم و مجلد به جلد كهنه.

– كلام‌الله، به خط رقاع مترجم در كاغذ خانبالغ، سر سوره و آیات مذهب كه ورق ها شكسته است، مجلد به جلد ساغری.

– كلام‌الله به خط قدیم، مجزی و اوراق شده در جلد‌های كهنه (5جلد).

– كلام‌الله اوراق به خط جلی و خفی رقاع و نسخ در جلد كهنه.

– كلام‌الله قلمی به خط قدیم در دارالحفاظ، روی رحل گذاشته شده كه هر روز صبح حفاظ آستانه متبركه تلاوت می‌نمایند (5جلد).

– كلام‌الله كوچك قطر، به خط كوفی در كاغذ ترمه، مذهب و مجدول و مجلد به جلد ساغری.

– كلام‌الله قطر چاركی به خط كوفی در پوست آهو، مجلد به جلد ساغری در موقوفه خان حسین میرزا صفوی.

– كلام‌الله به خط رقاع جلی و مترجم به انضمام تفسیر طبری در پنج مجلد (5 جلد).

– كلام‌الله به خط قدیم بزرگ قطعه و كوچك قطعه (4جلد).

– كلام‌الله به خط قدیم و مترجم در جلد سیاه.

– كلام‌الله به خط كوفی و قدیم.

– كلام‌الله به خط قدیم، جلی و خفی و مذهب.

 – كلام‌الله به خط قدیم و مترجم كه یك جزء از اول آن مذهب است.

– كلام‌الله مجزی و اوراق، مرقومه به دو قلم جلی و خفی در جلد مقوی و منقش.

– كلام‌الله یك جزو مجلد از آیات قرآنی منسوب به خط یكی از حضرات ائمه (علیهم السلام) در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری و ضربی از موقوفه شاه عباس الصفوی.

– كلام‌الله پنج سوره یس و غیره در كاغذ خطایی به خط عبدالخالق خوشنویس هروی به دو قلم جلی به آب طلا و خفی با مركب مذهب.

– چهار جزء از كلام‌الله المجید از ابتدای فاتحة الكتاب تا آخر جزء رابع به خط حاجی عماد انقاری الطاوسی از موقوفه ارس‌خان روملو در كاغذ خطایی مترجم محشا در جلد ساغری.

– كلام‌الله مجزی و اوراق به خط رقاع و مترجم با مشك سر سوره و آیات مذهب در جلد مستعمل و كهنه.

– كلام‌الله كوچك قطر به خط كوفی در كاغذ قدیم. مجلد به جلد ساغری از ابتدای فاتحة الكتاب تا اواسط سوره التوبه.

– چهار جزء از آیات كلام‌الله المجید به خط متعارف در جلد تیماج سیاه.

 – كلام‌الله مجزی و اوراق از سوره اعراف تا آخر سوره كهف در كاغذ خانبالغ مجدول و مذهب در جلد ساغری كهنه.

– كلام‌الله مجزی و اوراق بدون جلد، ریخته و پاشیده و متفرقه (5 جلد).

 – كلام‌الله پنج جزء از آیات قرآنی مذهب و مجدول و مذهب در كاغذ خانبالغ (5 جلد).

– اجزاء كلام‌الله به خط متفرقه قدیم، بزرگ و كوچك به همه جهت (27جلد).

– نصف اول كلام‌الله از ابتدا سوره فاتحة الكتاب تا آخر سوره كهف به خط رقاع در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری ضربی.

– نصف اول كلام‌الله المجید به خط قدیم و مترجم.

– نصف اول كلام‌الله به خط كوفی(دو جلد).

– نصف اول كلام‌الله ایضا به خط قدیم و مترجم و مجلد (3 جلد).

– نصف آخر كلام‌الله به خط قدیم و مترجم و مذهب.

– نصف آخر كلام‌الله به خط كوفی.

– نصف آخر كلام‌الله المجید ایضا به خط قدیم.

– دعوات از آیات قرآنیه و ادعیه ایام سبعه، مذهب و مجدول به خط محمد ابراهیم خوشنویس.

سی پاره

– سی پاره مجلد به جلد ساغری و ضربی در كاغذ ترمه، متن زرافشان و مذهب و مجدول از موقوف شاه اسماعیل ممهور به مهر شریف (30جلد).

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط متعارف نسخ قطر هر یك عرضا و طولا به قدر نیم گره در جوف قوطی چاركی (30جلد).

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط متعارف در كاغذ ترمه كه سه جزء كسر دارد (27جلد). 

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط حاجی عماد خوشنویس كه تعمیر و شصت پاره كرده اند (60 جلد).

– سی پاره به خط حاجی عماد خوشنویس مذهب و مجدول و مترجم كه دو جزء كسر دارد (28 جلد).

– سی پاره به خط قدیم متعارف در كاغذ خانبالغ كه هفت جزء از آن كسر است (23 جلد).

– سی پاره مجدول و مذهب از موقوفه درویش خان صفوی (30 جلد).

– سی پاره مذهب و مجدول به خط قدیم از موقوفه شیخ صدر الدین موسی كه سه جزء كسر دارد (27 جلد) مجلد 19 جزء. بدون جلد 8 جزء.

– سی پاره به خط جلی و خفی با آب طلا و مركب كه دوازده جزء كسر دارد (18 جلد).

– سی پاره به خط قدیم و مترجم و مذهب كه هشت جزء كسر دارد (22 جلد).

– سی پاره مجزا به خط محمد الخلیلی كه ده جزء كسر دارد (20 جلد).

– از آیات قرآنی به خط محمد الخلیلی در جلد ساغری.

– سی پاره به خط علاء الدین خوشنویس در جلد ساغری مذهب و مجدول (30 جلد).

– سی پاره به خط علاء الدین خوشنویس كه دوازده جزء كسر دارد (18 جلد).

– سی پاره مجدول و مذهب به خط خوشنویس كه چهار جزء كسر دارد (26 جلد). 

– سی پاره به خط قدیم مجدول و مذهب، چهار جزء كسر دارد (26 جلد).

– سی پاره مجزا و اوراق متفرقه (چند جلد).

كتابخانه در بابت دستخط مبارك حضرات ائمه (علیهم السلام)

بیاض

– بیاض به دستخط مبارك حضرت امیر مومنان علی ابن ابیطالب (صلوات الله علیه و آله) به خط كوفی در پوست آهو، از ابتدای سوره تبارك تا آخر سوره والمرسلات. عدد اوراق مرقومه هفتاد و هفت ورق و رقم و تاریخ به خط مبارك بدین مضمون: كتیبه و ذهبه علی بن ابیطالب سبع هجریه. جلد ضربی كار اصفهان و قاب بیاض پارچه اطلس، یك جلد.

– بیاض به دستخط مبارك حضرت امیر مؤمنان (صلوات الله علیه و آله) به خط كوفی در پوست آهو، از ابتدای سوره طلاق تا آخر سوره والنّاس عدد اوراق مرقومه پنجاه و یك ورق و رقم به خط مبارك كتبه علی ابن ابیطالب جلد كار اصفهان، بوقچه زری با لفافه كتان یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امام حسن (علیه السلام) به خط كوفی در پوست آهو از جزء سوره اعراف الی جزء سوره انفال، عدد اوراق مرقومه هشتاد و چهار ورق از مرقومه شاه‌ عباس الصفوی، بوقچه زری با لفافه كتان، كار اصفهان یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امام حسن (علیه السلام) به خط كوفی در پوست آهو یك عدد. اوراق مرقومه چهل و دو ورق از مرقومه شاه ‌عباس الصفوی در جلد تیماج یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امیر (صلوات الله علیه و آله و سلم) به خط كوفی در پوست آهو. یك جزء از اول سوره حجر تا آخر سوره النحل در جلد تیماج ضربی تاریخ و واقف معلوم نیست یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرات ائمه (علیهم السلام) به خط كوفی در پوست آهو از آیات سوره احقاف و سوره محمد (صلی الله علیه و آله) و سوره فتح. جلد كار اصفهان از موقوفه شاه عباس الصفوی. عدد اوراق یازده ورق با بوقچه زری و كتان یك جلد.

– تمام مصحف بیاضی منسوب به خط مبارك یكی از حضرات ائمه (علیهم السلام) به خط كوفی در پوست آهو، مذهب و مجلد به جلد ساغری و ضربی در قاب زربفت و مستعمل. واقف معلوم نیست. یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتدای سوره تبارك الذی بیده الملك الی آخر كلام‌الله، مجلد به جلد ساغری. واقف معلوم نیست یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از موقوفه شاه‌عباس الصفوی اوراق مكتوبه هفده ورق در جلد تیماج ضربی و مذهب یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از اول سوره اقرب الناس تا آیه الم تعلم إن الله یعلم ما فی السماء و الارض، از موقوفه شاه‌عباس الصفوی یك جلد.

– بیاض بزرگ به خط كوفی در پوست آهو مذهب و مجلد به جلد مقوی یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو، ابتداء از سوره احقاف تا آخر آیه عجوز عقیم در سوره والزاریات، جمله تیماج یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو ابتداء از آیه و اذ مصاد الجبل در سوره اعراف تا آخر آیه و لا اكبر الا فی كتاب مبین در سوره یونس از اول و آخر دو ورق مذهب شده یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء آیه و من یهدی الله فما له من مضل در سوره الزمر الی آخر سوره القارعه جلد تیماج یك جلد.

– بیاض بزرگ به خط كوفی در پوست آهو، از موقوفه شاه‌عباس الصفوی مجلد به جلد تمام مذهب و ضربی با لفافه اطلس یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء سوره فاتحه الكتاب تا آخر كلمه یومئذ یصدر الناس در سوره زلزلت در جلد ساغری ضربی یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء آیه و جنوده قال الذین یظنون انهم ملاقو اله در سوره بقره تا آخر آیات سوره جاثیه مجزی و بی جلد یك جلد.

– دو جلد از آیات قرآنی به خط كوفی الی معوذتین در پوست آهو، مذهب و مجزی. یك عدد. و بعضی اوراق به خط كوفی در پوست آهو كه مجزا است.

فهرست اشیای بقعه

بعد از آن همه تاراج در دوره‌های مختلف، آنچه از اشیای بقعه در سال 1172 باقی مانده بود به دستور سید محمد قاسم بیگ صفوی در سندی به خط ملا محمد طاهر ثبت و ضبط شد.

فهرست زیر از این سند تاریخی استخراج شده است:

درها و صندوق مقابر بقعه

– درب دو لنگه با جار آئینه و قلابه و رزه نقره واقعه در سمت قبله مرقد شریف ارتفاعاً یك ذرع و نیم و عرضاً سه چارك كه در روی طاق های درب مزبور هجده پارچه گل‌كاری و لچكه مطلای كنده‌كار است. از آثار عهد صفی میرزا (1045 هـ . ق).

– درب نقره با جار آئینه و چفته رزه‌های نقره، مرقد شاه اسماعیل كه هشت پارچه گُل‌كاری در روی لنگه‌های درب مندرج است.

– درب نقره دو لنگه، با جار آئینه و چفته‌ رزه‌های نقره واقعه در جنب درب طلا ارتفاعاً یك ذرع و نیم و عرضاً سه چارک که در روی طاقهای درب مزبور ده پارچه گل کاری مطلا و کنده کاری و مکتوب، ؟؟؟ قلیچ خان مهرانی است سنه 1068.

– درب نقره حرمخانه واقعه در شاه نشین با جار آئینه و قلابه.

– صندوق مرقد شیخ صفی الدین (علیه الرحمة)، ارتفاعاً یک ذرع و یک چارک و طولاً دو ذرع و سه چارک و عرضاً یک ذرع. با چهار قبه در چهار گوشه صندوق.

صندوق های مزار حرم

– صندوق چوبی منبت کار در دالان حرمخانه

– صندوق چوبی منبت کار در ایوان حرمخانه

– صندوق های چوبی و ساده بدون طلا و نقره در اطراف صندوق حضرت شیخ

– صندوق چوبی و ساده مزار شیخ صدرالدین موسی

– صندوق چوبی و ساده سلطان ابراهیم حیدر

– صندوق چوبی سلطان حیدر قاضی

– صندوق چوبی سلطانعلی میرزا

– صندوق مرقد شاه اسماعیل

– صندوق حرمخانه پنج عدد

– صندوق جهت حرم شیخ صفی الدین

– صندوق سایر خوانین چهار عدد، همه خاتم ساز و منبت‌كار.

اسباب چراغ

- شمع سوز برنجی مشبك و مكتوب

– شمع سوز برنجی مكتوب سواد قلم

– شمع سوز بزرگ برنجی قدیم كه محكوك و ارتفاعا یك ذرع است

– شمع سوز بزرگ برنجی و محكوك، ارتفاعا سه چارك و نیم

– شمع سوز برنجی ساده

– شمع سوز كوچك محكوك و مشبك

– شمع سوز برنجی دو سر و محكوك

– جار برنجی شاخه‌دار

– شمع سوز برنجی ارتفاعا نیم ذرع

– شمع سوز مس طرح قدیم جهت قرآن خوانی حفاظ آستانه فهت عدد

– چراغ مس پی سوز دو عدد

– چراغ مس شمع سوز 9 عدد

– چراغ برنجی بزرگ و كوچك و قدیم 10 عدد

– شمع سوز ریخته بزرگ و كوچك 42 عدد

– شمع سوز برنجی ریخته سواد قلم با نقره دو عدد

– شمع سوز دو سری، ریخته، سواد قلم دو عدد

– شمع سوز خاتم و بلوری 4 عدد خاتم شكسته یك عدد بلور و با رفتن 3 عدد

– شمع سوز ریخته‌كار قدیم 5 عدد

– پایه شمع سوز و پی سوز كه شكسته و ناقص است، چند پارچه

– لامپای آویز، دارالحفاظ، تازه و اصلاح شده 5 عدد.

قندیل

- قندیل بلور و شكسته كه سر و ته آن مس و مطلا است با زنجیر

– قندیل شیشه طاكس‌نما و مذهب با دستگیره

– قندیل نقره كوچك 9 عدد

– قندیل مس بزرگ

– قندیل مس دارالحفاظ، بزرگ و كوچك، 58 عدد

– گوی آویز بزرگ 3 عدد – گوی آویز كوچك 10 عدد

– ساعت آویز بزرگ هفته كوك – ساعت آویز زنگ دار.

قالیچه و فرش

– قالیچه مسندی و جای نماز كه در حجره خزانه است – قالیچه جای نماز كار قدیم، بزرگ و كوچك، 13 تخته – جای نماز سفید بخیه دوز و ...[ناخوانا] یك تخته – قالیچه مسندی ابریشم بافت كار قدیم، تازه شده 3 تخته – گلیم مسندی كار تركمان، قدیم و مستعمل دو تخته – فرش دارالحفاظ كه مرحوم صدر الممالك اردبیلی از طهران فرستاده‌اند – فرش اتاقهای دارالحفاظ كه سه اتاق فرش و سه اتاق دیگر بدون فرش است 6 تخته – قالیچه كوچك و مستعمل در سه اتاق 4 تخته – نمد اسقاط و تازه شده دو تخته – نمد خراسان كله و كناره 3 تخته – قالی بزرگ میانه یك تخته – قالی كهنه و مستعمل یك تخته – قالیچه مستعمل كناره دو تخته – گلیم تازه شده و اسقاط یك تخته – قالیچه كناره و مستعمل یك تخته – قالیچه كوچك مستعمل 3 تخته – نمد كهنه یك تخته – پلاس مستعمل 7 تخته – كرسی چوبی كوچك – لامپای آویز – سماور كوچك – استكان نعلبكی یك دست – قوری چینی – قهوه سینی – جام برنجی و مس كوچك 5 عدد – قند شكن – بادیه مس بزرگ – آبگوشت خور مس – كاسه مس – لگن دست‌شوری مس – قهوه جوش مس– قلیان مس با سر – گلیم مستعمل در دهلیز یك تخته.

متفرقه

– نعلین مبارك حضرت امام موسی كاظم (علیه السلام) طرح عربی حجازی یك جفت – عصای شیخ صفی الدین صدف گرفته، طولاً پنج چارك و گره و نیم – عصای چوبی خط كش دو عدد – پارچه‌های پیراهن سلطان خواجه علی سیاه‌پوش در هنگام زهر دادن امیر تیمور چند پارچه – دانه‌های تسبیح حضرت شیخ صفی الدین چند دانه – جعبه صدف گرفته و دوره آن نقره جهت دانه نشاندن كه دانه‌ها ریخته و خود جعبه شكسته است – رحل خاتم و شكسته بزرگ و كوچك4 عدد: شكسته 3 عدد. درست یك عدد – رحل مذهب و شیره‌دار دو عدد – رحل چوبی مستعمل 6 عدد – رحل بزرگ چوبی یك عدد – پنجه نقره جهت سر بیدق 3 عدد – قبه نقره جهت سر بیدق 6 عدد – قاب قرآن ابریشم دوز مستعمل دو طاقه – بوقچه دو طاقه: گلابتون دوز یك طاقه و كتان شده یك طاقه – قاب قرآن بغلی فولاد... [ناخوانا] نقره یك عدد.

پوش صندوق و پرده‌در

– پوش صندوق حضرت شیخ، زری، كتیبه‌باف، ممتازكار هند، دو طاقه – پوش صندوق زری، كهنه شده و مستعمل، دو طاقه – پوش صندوق، گلابتون‌دوز و ابریشم‌دوز مستعمل و پاره شده دو طاقه – پوش صندوق زری قرمز و زرد رنگ مستعمل و كهنه 6 طاقه – پوش صندوق ماهوت كه در روی صندوق مطهر است دو طاقه – پوش مخمل كهنه و اسقاط و مستعمل. 13 طاقه – پوش صندوق زری و غیره، بزرگ و كوچك و اسقاط 12 طاقه.

– پرده در نقره دارالحفاظ زری و كتیبه بافت با آستر تافته یك طاقه – پرده زری مستعمل و كهنه، دو طاقه: با آستر یك طاقه بی‌آستر یك طاقه – پرده سفید مكتوبه از آیات با مركب و آهار و پاره شده 8 طاقه – پرده زری و گلابتون‌دوز و غیره كه اسقاط و پاره شده 8 طاقه – پرده زری، آستردار مستعمل كه فدیماً به در نقره زده می شد یك طاقه – پرده بزرگ سرخ و سقید آستردار و مستعمل یك طاقه – پرده زری و پوش صندوق زری كه به كلی اسقاط شده‌اند 23 طاقه – شدّه حریر دوزی كتیبه باف و كهنه و پاره شده 9 طاقه – پرده پیش روی صندق مطهر حضرت شیخ پارچه ابریشمی دو طاقه – پرده پیش روی صندوق زری پاره پاره شده با حلقه طلا و نقره: (حلقه طلا 6 عدد. حلفه نقره 13 عدد)، یك طاقه – پرده بیدق مستمل شده 11 طاقه، زری 4 طاقه، كتان 8 طاقه – پیراهن علم شاه اسماعیل مرحوم... [ناخوانا] سبز 3 پارچه – زرین پوش گلابتون بافت، اسقاط 6 طاقه – سكو پوش كزمر، دو طاقه – زری قدیم كهنه و مستعمل، دو پارچه – زری قدیم مستعمل... [ناخوانا] سه زرع، یك پارچه – پارچه‌های مخمل پاره شده و بی مصرف، قدری – جاجیم... [ناخوانا] یك تخته - پوش قبه صندوق 4 عدد – ریشه و قطاس ابریشم ضایع و بی مصرف، فدری.

اسباب و آلات متفرقه

– قلك مفرق و ریخته از موقوفه درویش صفوی به جهت آستانه یك عدد – یخدان كهنه جفت – محجر چوبی نقره گرفته در حریم نشیمن شیخ صدر‌الدین یك عدد – قندیل نذر مس 75 عدد – منقل هفت‌جوش و ریخته و بزرگ 3 عدد – كره‌نای كهنه و شكسته 6 عدد – طوق فولادی مشبك و بزرگ 3 عدد – سر طوق فولادی 6 عدد – سر طوق برنجی 3 عدد – علم برنجی 3 عدد – طشت بزرگ هفت‌جوش و سواد قلم و مكتوب یك عدد – بیدق ماهوت یك عدد – سنگ سماق شكسته كه دو پارچه شده یك عدد – قازان بزرگ اسقاط و قورده 3 عدد – آفتابه ریخته‌كار قدیم 4 عدد – لگن ریخته‌كار قدیم و اسقاط 4 عدد – صندوق و قوطی بزرگ و كوچك به جهت ظروف هنگام سفر 14 عدد – كلافه چهل چراغ آهنی یك عدد – صندلی آهن طرح جدید یك جفت – چهارپایه گردون در چینی خانه – مصالح بنایی از قبیل بیل و كلنگ و جوال كه هنگام تعمیر آستانه، ابتیاع شده.

ظروف و چینی آلات

– جام فادزهر و محكوك كنار. شكسته یك عدد – جام فادزهر و ساده دستگیره‌دار یك عدد – ظرف یشم سالدن بزرگ و كوچك و صورت‌دار 3 عدد – كاسه چینی سفید و ساده مودار لب طلا گرفته، دو عدد – تنگ چینی دهن طلا گرفته فیروزه‌دار، یك عدد – گلاب‌پاش به صورت فیل 3 عدد – گلاب‌پاش به صورت هلاهل 3 عدد – گیلاس چینی یك عدد – قیف چینی یك عدد – غلیان نارجلی و چینی یك عدد – كاسه چینی كه دوره آیة‌الكرسی نوشته یك عدد – پیاله سفید و ساده كه توی آن قالب‌كاری است یك عدد – قاب بزرگ باب اول 7 عدد – قاب باب اول متفرقه كه از همدیگر متقاوت است یكصد عدد – قاب باب دویم متفرقه كه از همدیگر در بزرگی و كوچكی تفاوت دارند 133 عدد – دوری مختلف بزرگ و كوچك... [ناخوانا] و قطر 77 عدد – قاب شیره‌دار یشمی و ضخیم 22 عدد – قدح و قدح‌نما شره‌دار یشمی و ضخیم 5 عدد – بشقاب متفرقه مودار و شكست و درست 76 عدد – كاسه بزرگ و كوچك مودار 93 عدد – پیاله شكست و درست 15 عدد – نعلبكی 7 عدد – قدح بزرگ و كوچك شكست و درست 27 عدد – آفتابه و قهوه‌جوش بزرگ و كوچك شكست و درست 29 عدد – تنگ بزرگ و كوچك مختلف‌الطرح درست و شكست 27 عدد – خمره كوچك، طرح تنگ شكست و درست و مختلف 21 عدد – خمره بزرگ مختلف‌الطرح 15 عدد – گلدان آبی قلم و یشمی دو عدد – طاس شیره‌دار یشمی 4 عدد – تنگ بغلی آبداری یك جفت – تنگ بزرگ طرح كدو و طرح غلیان 6 عدد – طرح غلیان یك عدد طرح كدو 5 عدد – تنگ شیره‌دار یشمی بزرگ 4 عدد – خمره بزرگ و كوچك كه تمام مختلف و درست و شكست است 89 عدد. موجودی چینی‌خانه 87 عدد. در خانه آقای مرتضی خان دو عدد.

پاورقی

1- فهرست كتاب‌های موجود در موزه ملّی عیناً از مقاله "تاراج یا امانت" مندرج در نشریه گرامی نشر دانش (شماره ششم – مهر وآبان 1372) نقل شده است.

محل سكونت شیخ صفی كه در بیرون دروازه اسفرس اردبیل قرار داشت و در زمان حیات او به خانه "بله یوسف" شهرت داشت منزل، مدرسه، محل ارشاد و خانقاه او به حساب می آمد.

شیخ در سال 735 هجری قمری در سنّ 80 سالگی و اندكی بعد از مراجعت از سفر حج، در روز دوشنبه دوازدهم ماه محرم الحرام به هنگام ظهر به سوی حق شتافت و در خانه خود دفن گردید.

بقعه و ملحقات آن

بعد از درگذشت شیخ فرزندش صدرالدین موسی جانشین او شد و او در این دوران گنبد الله الله، مقبره و قسمتی از حرمخانه فعلی را بر روی مزار شیخ صفی ساخت. بعد از فوت شیخ صدرالدین، هر كدام یك از جانشینان بعدی در توسعه و تكمیل بقعه تلاش كردند مخصوصاً در عهد سلاطین صفوی اضافات و تأسیسات دیگری نیز بر آن افزوده شد و بقعه شیخ صفی الدین شكوه و رونق فراوان یافت.

علاوه بر توسعه ساختمان، از زمان دارالامان قرار گرفتن شهر اردبیل توسط امیر تیمور گوركانی و اهدای موقوفات و هدایای بسیار به بقعه، تعداد و حجم موقوفات و هدایا روز افزون بود به طوری كه در زمان سلطنت صفویان موزه كم نظیری از این هدایا ترتیب یافت و كتابخانه معظمی در بقعه ایجاد شد.

همه جهانگردانی كه در این ادوار از شهر اردبیل و بقعه دیدار كرده اند در سفرنامه های خود از عظمت بقعه و امكانات آن مطالب زیادی نوشته اند و نیز از سبك معماری و انواع كاشیكاری های موجود در آن تعریف و توصیف ها نموده اند.

ساختمان و متعلقات بقعه در آن تاریخ به شرح زیر بوده است:

میدان عالی قاپو، با محوطه زیبا و وسیع به شكل مستطیل با مغازه ها و دكان های متعدد در اطراف میدان متعلق به بقعه.

در ورودی بقعه با سردر بسیار مجلل و تزئینات كاشیكاری زیبا، نقاره خانه در بالای در ورودی. در طرفین در ورودی حمام و خانه های متعلق به آستانه و دفترخانه. هم چنین دهلیزخانه، شربتخانه، شیرینی خانه، حوضخانه، خونچه خانه، انباری ها، حجره های فوقانی و تحتانی، نانواخانه، دیكخانه و آشپزخانه.

آرامگاه اولاد مشایخ صفوی- محل مزار امیران و بزرگان خاندان صفوی در سمت دیگر شهیدگاه یا محل تدفین شهدای شیروان و دشت چالدران. باغ و حیات وسیع، چسبیده به ایوان دارالحدیث، مقر مادر شاه طهماسب، متصل به حرم در محل پنجه حضرت علی (علیه السلام)، محل جلوس شیخ صدرالدین موسی. چله خانه های قدیم و جدید، مسجد جنت سرا، دارالحفاظ، محل سكونت شیخ صفی. ایوان بزرگ رو به قبله از آثار شاه اسماعیل بزرگ و به نام خود او. رواق، محل ورود به حرم، مقبره شیخ صفی الدین، مقبره شاه اسماعیل، مقبره شاه زادگان و چینی خانه.

امروزه اغلب این ضمائم و اضافات متأسفانه از بین رفته و از بعضی اثری هم باقی نمانده است. با این همه در وضع فعلی نیز بقعه شیخ صفی از نظر معماری یك شاهكار هنری به حساب می آید كه ارزش فوق العاده ای دارد و اكثر كاشیكاری های موجود در آن از نوادر كارهای هنری و صنعتی است.

موقوفات بقعه

بقعه ثروت و موقوفات فراوانی داشته است كه امروزه چیزی از آن همه دارایی برای بقعه باقی نمانده است. یك سیاح آلمانی به نام آدام اولئاریوس كه در قرن یازده هجری قمری از این بقعه دیدن كرده در سفرنامه خود می نویسد كه موقوفات بقعه شیخ صفی الدین در اردبیل به اندازه ایست كه اگر جنگی پیش آید، بقعه بیش از شاه برای تجهیز یك ارتش امكانات مالی دارد.

این موقوفات كه به وسیله مریدان شیخ، امیر تیمور گوركانی و سلاطین صفوی فراهم شده بود، مشتمل بر املاك و مستغلاتی بود از قبیل دهات، كاروانسراها، بازارها، حمام ها، میادین، دكاكین و زمین های مزروعی در شهرهای اردبیل، تبریز، قزوین، اصفهان، سراب، مغان، آستارا و گیلان و گرگان و حتی بلخ ... متأسفانه همه این موقوفات بدون دلیل به تصرف اشخاص در آمده است.

موزه بقعه

موزه غنی و كم نظیر بقعه نیز به سرنوشتی بدتر از موقوفات دچار شده است. اشیای گرانقیمت این موزه از طریق هدایای مریدان شیخ و سلاطین، در مدت چهار صد سال گردآوری شده بود و این موزه واقعاً همه چیز داشت: از در و پنجره های مطلا و مذهب و صندلی نقره ای گرفته تا ظروف چینی با ارزش، سیب های طلایی، روپوش های زردوز قرمز رنگ، فرش های عتیق و بی نظیر، چراغ و قندیل های طلایی و نقره ای، شمع دان های طلایی و مرصع، مینیاتورهای بسیار زیبا و نفیس، نرده ها و پنجره های طلایی مشبك، انواع و اقسام وسایل و آلات مرصع... سنگ های قیمتی (لعل - یاقوت، فیروزه و یشم) قلیان هایی به اشكال فیل و جغد و گربه و ... از همه این اشیای ارزشمند به تعداد زیاد در موزه موجود بود.

از آن جمله بود هشت عدد پیاله عقیق و یشم فادزهر سفارشی شاه عباس كبیر به استادان چینی، كه در داخل هر كدام از آنها یك نقاشی با انتخاب موضوع ترسیم شده بود. وقتی درون آنها را با آب پر می كردند این تصاویر به صورت برجسته و سه بعدی دیده می شد. یكی از نقاشی ها مراسم نماز جمعه در مسجد شیخ لطف الله اصفهان و دیگری آسمان پر ستاره كرمان را نشان می داده است.

تاریخ صنایع ایران در مورد موزه شیخ صفی می نویسد كه بزرگترین شاهكارهای هنری ایران كه امروزه در موزه های متعدد نقاط مختلف دنیا پراكنده است، در این موزه جمع آوری شده بود.

از امكانات این موزه یكبار در زمان شاه طهماسب دوم و دفعات دیگر در عهد نادر شاه افشار، برای تجهیز قشون استفاده شد و مقدار زیادی از طلاجات، جواهرات، تحف و هدایا و دارایی و ثروت بقعه مهدور و مصروف گردید.

بعد از انقراض صفویان و اشغال اردبیل توسط افاغنه، لزگی ها و ترك های عثمانی، به طور مكرر دست های غارتگران به این موزه دراز شد و مقدار معتنابهی از آثار گرانب های هنری آن به غارت رفت و نادر شاه افشار نیز تا زنده بود هرگز از دست درازی به این بقعه سیر نشد و در هر سفر به هر بهانه ای خود و اطرافیانش از غارت اشیای بقعه دریغ نورزیدند.

از جمله: گنجینه هایی از قبیل مقاله حضرت شیخ مذهب، مصور و منحصر به فرد، لوحه هایی به خط كوفی و با امضای كتبه علی ابن ابیطالب (علیه السلام) یا حسین بن علی (علیه السلام)، 12 جلد كتاب مجلّد بی نظیر در جهان، خمسه نظامی مصور و مقطع به تعداد زیاد، نسخه های متعدد به خط میرعماد، مرقعات گران قیمت، شش مجلّد قرآن، تیمورنامه هاتفی، نقره های آستانه به مقدار زیاد (به بهانه ضرب سكه در رشت)، قلیان ها، كاسه فیروزه و ظروف عتیق و یشم فادزهر توسط نادر و همراهانش از بقعه خارج شده است.

گویا یك یا دو عدد از ظروف عقیق یشم نصیب سران عشایر خمسه و زنجان و جد ذوالفقاری ها شده است و بنا به اظهار مسئول میراث فرهنگی استان اردبیل تا این زمان این ظروف توسط هیچ یك از محافل فرهنگی، تاریخی و هنری معرفی نشده است و معلوم نیست به هنگام تاراج ذخایر نادری در كلات به دست چه كسی افتاده و در كجا دفن شده و یا از بین رفته است.

پس از آن نیز دستبردهای زیادی از طرف صاحبان قدرت و فرمانروایان و مهاجمین به موزه بقعه زده شد تا این كه در اوایل قرن حاضر به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه باقیمانده اشیای موزه همراه با روكش های طلایی و تیرك طلایی آستانه جمع آوری و به تهران منتقل گردید.

كتاب ها و كتابخانه بقعه

كتابخانه بقعه شیخ صفی در زمان حیات خود شیخ و با اهدای كتاب های نفیسی از طرف مریدان او تأسیس گردید. كسانی كه از كشورهای دور و نزدیك برای زیارت شیخ می شتافتند جز هدایای دیگر كتاب هایی نیز به او تقدیم می كردند. این روال بعد از وفات شیخ نیز ادامه یافت و در عهد شاه عباس اول كتابخانه بقعه به كمال غنا و اعتبار رسید.

كتاب های موجود در كتابخانه بقعه عموماً به زبان های عربی، فارسی و تركی بودند و به خط های كوفی، ریحانی، ثلث و نسخ و با دست خطاطان معروف جهان اسلام نوشته شده بودند. اغلب كتاب ها جلدهایی از طلا و نقره و مینیاتور داشتند. عظمت كتابخانه را از آنجا می توان فهمید كه در آن فقط 744 مجلد مصحف سی جزء و 234 مجلد سی پاره قرآن مجید وجود داشته كه 3 جلد آنها به خط كوفی و به دست مبارك حضرت علی (علیه السلام) بر پوست آهو نوشته شده بود و 32 مجلد نیز با همان مشخصات و به خط ائمه معصومین (علیهم السلام) نگارش یافته بوده است.

جهانگردانی كه در آن تاریخ از این كتابخانه دیدار داشته اند، از عظمت و غنای كتابخانه و منحصر به فرد بودن آن در ایران سخن ها گفته اند. دایره المعارف بریتانیكا در این مورد می نویسد: "بقعه شیخ صفی الدین مساجد و مدارس بسیار عالی دارد و كتابخانه بسیار مهمی نیز توسط شاه عباس اول در آن ایجاد گردیده كه دارای كمیاب ترین كتاب های خطی بود".

شاه عباس كبیر در زمان حیات خود كتاب های فقهی سلطنتی را به آستانه قدس رضوی و كتاب های فارسی و تركی و دواوین شعر را همراه با آلات و ظروف طلا و نقره و سنگ های قیمتی و اشیا و آثار هنری دستگاه سلطنتی، به بقعه شیخ صفی وقف كرد. بر پشت این كتاب ها وقف نامه شاه عباس چنین ثبت شده است: "وقف نمود این كتاب را كلب آستان علی ابن ابیطالب علیه السلام عباس الصفوی بر آستانه منوره شاه صفی علیه الرحمه كه هر كه بخواهد مشروط بر آن كه از آستانه بیرون نبرد و هر كه بیرون برد شریك خون امام حسین (علیه السلام) بوده باشد. 1017 (وقف)".

محمد حسن خان صنیع الدوله از ادبای عصر ناصری در كتاب خود مرآت البلدان ذیل كلمه اردبیل چنین آورده است: اردبیل در زمان صفویه زیاد معمور و آباد بوده و موقوفات زیادی برای طلاب و محصلین قرار دادند. كتابخانه اردبیل در آن عصر معروف دنیا و اغلب كتب آن به زبان عربی و قلیلی هم فارسی است و تركی هم دارد و جلدشان غالباً طلا و هم نقره بوده ولی حالا چیزی از آنها باقی نیست.

دایرة المعارف اسلامی می نویسد: "كتابخانه مهم شیخ صفی بزرگترین كتابخانه ایران است". این كتابخانه در سال 1838 میلادی به وسیله ژنرال پاسكویچ به سن پطرز بورك فرستاده شد و ضمیمه كتابخانه سلطنتی آن شهر گردید.

شرح این ماجرا را برای نخستین بار عبدالعزیز جواهر كلام در كتاب خود چنین آورده است: "در ماه دسامبر 1827 میلادی قشون روس به سركردگی پسكویچ و همراهی گریبایدوف شهر تبریز را تصرف نموده از طریق میانج (میانه) عازم تسخیر طهران بودند تا دامنه فتوحات خود را در ایران (همچون توسعه متصرفات خود در دولت عثمانی) ادامه دهند.

همان موقع پروفسور مستشرق (روسی) سنكوسكی به رئیس كل اركان حرب قشون روس، گراف دیبیج، شرحی نگاشته و تقاضا نمود كه در این مسافرت از كتب خطی و آثار ادبی ایرانی نیز استفاده شود. مخصوصاً انجام این وظیفه را پروفسور مزبور به عهده گریبایدوف، كه از نویسندگان و شعرای مشهور روسی بوده، واگذار كرد.

رئیس كل اركان حرب عین مراسله و تقاضانامه سنكوسكی را به نظر پسكویچ رسانیده و پسكویچ با گریبایدوف در این باب مشورت كرد. بالآخره بعد از تحقیقات زیاد معلوم شد كه در ایروان و نخجوان كتابخانه مهمی وجود ندارد و كتابخانه عباس میرزا در تبریز نیز اهمیت علمی نداشته و مجموعه ای از كتب معاصر می باشد. ولی فقط در اردبیل مقداری كتب و رسائل خطی گرانبها در كتابخانه جنب مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی باقی است".

صاحب جواهر در ادامه می نویسد: "پیشنهاد سنكوسكی بیشتر او (گریبایدوف) را تهییج نمود و با آن كه اردبیل در فرونت (جبهه) جنگ نبود و تصرف آن مستلزم مخارج و زحماتی بود، مع ذلك بر حسب اصرار و تقاضای گریبایدوف یك عده قشون از قره باغ به طرف اردبیل عزیمت كرد".

عوام فریبی ژنرال

ژنرال سوشتلن كه فرماندهی قشون روس را داشت، در بین راه اندیشه كرد كه اگر بخواهد برای تملك كتابخانه به زور متوسل گردد چون كتابخانه در یك مركز مذهبی و زیارتی قرار دارد ممكن است عكس العملی یا دردسری را سبب گردد. بنابراین با نقشه قبلی به خدعه و نیرنگ متوسل شد.

هنگامی كه در 26 جمادی الاخر 1243 (25 ژانویه 1828) به اردبیل رسید مستقیماً عازم بقعه گردید و قشون خود را نیز در خارج از حصار بقعه نگهداشت. او كلیه علما و بزرگان شهر را به بقعه دعوت كرد. وقتی كه مدعوین حضور یافتند خود و افسرانش برخاستند و به علامت احترام به مزار شیخ صفی تعظیم كردند و سپس یك قالی خراسانی و یك پرده زردوزی را كه از تبریز آورده بودند در صحن مقبره شیخ گستردند و 800 منات زر روسی نیز بر روی مزار قرار دادند.

آنگاه ژنرال خطاب به حاضرین چنین گفت: "البته آقایان علما و بزرگان شهر اردبیل استحضار دارند كه در خاك امپراتوری روسیه مسلمانان زیادی زندگی می كنند و دولت روس نیز به دین اسلام احترام خاصی قائل است ولیكن مسلمانان ساكن خاك امپراتوری روسیه درباره احكام اسلام آگاهی لازم را ندارند وآن طوری كه شایسته است از قوانین اسلام برخوردار نیستند.

بدین جهت امپراتور روس مایل است كه رعایای مسلمان او با قوانین و احكام اسلامی به نحو احسن آشنا باشند تا مقامات دولتی احكامی برخلاف شرع اسلام درباره واجبات و منهیات آن ها صادر ننمایند. بنابراین به من مأموریت داده شده است كه این فرش و پرده زردوز گران قیمت را به مزار شیخ اهدا نمایم و امپراتوری در مقابل این هدایای گرانبها از من خواسته است كه از بزرگان و علمای شهر اردبیل تقاضا نمایم اجازه دهند كه كتابخانه بقعه را به روسیه بفرستم تا كتاب های آن را به زبان روسی ترجمه كنند و برای ترویج دین اسلام در میان مسلمانان پخش نمایند. البته بعد از انجام این مراحل كلیه كتاب ها مجدداً به كتابخانه شیخ عودت داده خواهد شد".

علما و بزرگان شهر ابتدا مقاومتی از خود نشان دادند و به فقهی و وقفی بودن كتاب ها اشاره كردند ولی چون دریافتند كه گوش كسی بدین حرف ها بدهكار نیست و از دولت و حكومت نیز كاری ساخته نیست به ناچار تسلیم شدند و افسران روسی كتاب ها را به سرعت بسته بندی كردند و به روسیه فرستادند. وقایع نگار متذكّر می گردد كه روس ها علاوه بر كتابخانه، موزه خانه شیخ را نیز به غارت بردند.

فهرست كتاب هایی كه به روسیه منتقل شده به شرح زیر است:

مطلع خصوص الكلم فی معانی فصوص الحكم، به زبان عربی در فلسفه، تألیف محمّد بن علی - اسماء الحسنی مع ترجمه به عربی، تألیف سلطانعلی مشهدی - اسناد مناجات مخمس، به عربی - صحیفه كامله، تألیف عبدالله بن عمر، به عربی -  طوالع الانوار و مطالع الانظار، تألیف بیضاوی، به عربی - شواكل الحور فی شرح هیاكل النور [دو نسخه] - الاشارات و التنبیهات - كتاب الكناش المعروف به كتاب الفاخر، تألیف محمد بن زكریا الرازی در طب - الجامع الكبیر المعروف بالحاوی، تألیف یحیی بن سعید هذلی حلی - مرقعات - روضه عین القضاه همدانی - كتاب علم، تألیف غزالی - لوایح جامی - مرقعات [هشت نسخه] - تحفه شاهی – مقاله خواجه انصاری - كیمیای سعادت غزالی - تاریخ طبری (به فارسی) [سه نسخه] - فردوس التواریخ - روضه الصفاء میرخواند در یازده جلد - خلاصة الاخبار فی بیان احوال الاخیار، تألیف خواندمیر - حبیب السیر - جواهر الاخبار - جامع التواریخ رشیدالدین - ظفرنامه تیموری [دو نسخه] - مطلع السعدین و مجمع البحرین، از عبدالرزاق سمرقندی [دو نسخه] - صفوة الصفا، از ابن البزاز - بیاض (مكالمه شاه طهماسب با ایلچیان) - شرف نامه - تاریخ المآثر كالدررو الجواهر - روضة الاحباب فی سیرة النبی والآل و الاصحاب – مجمع الانساب – احسن الكبار فی معرفة الائمة الأطهار، تألیف محمد بن زید بن عربشاه حسینی – احسن الكبار فی معرفة الائمة الأطهار، (جلد دوم) – خلاصة الاشعار و زبدة الافكار – مجموعه شعر – خمسه نظامی – دیوان اشعار – شاهنامه (چهار نسخه) – دیوان انوری – دیوان جامی – دیوان اشعار متفرقه (متعدد) – خسرو شیرین – حدیقه حكیم سنایی - دیوان خاقانی – دیوان صیفی – دیوان عطار – دیوان كمال الدین [دو نسخه] – گلستان سعدی – بوستان و منتخب بوستان – گلشن راز – كلیات دهلوی – آثار نظامی گنجوی (متعدد) – منتخب دیوان خسرو – هشت بهشت – لیلی و مجنون – منتخب خسرو و شیرین – ترجیع بند جامی – دیوان امیر حسن دهلوی – زاد المسافرین – دیوان خواجو – دیوان ابن یمین – كتاب مهر و مشتری – كلیات عماد الملة والدینْ الفقیه الكرمانی – دیوان حافظ شیرازی – كلیات حكیم نزاری – دیوان كاتبی – غزلیات شاهی (سه نسخه) – كتب سبعه جامی – تحفة الاحرار (شعر) در سه مجلد – سبحة الابرار (نظم) – یوسف و زلیخا – سلسلة الذهب (اشعار فارسی) – چهل حدیث جامی – دیوان اشعار – گوی و چوگان (نسخ متعدد) – تِمرنامه هاتفی (نسخ متعدد) – شاهنامه هاتفی – هفت منظر نظامی – دیوان بابافغانی – دیوان سهیلی – دیوان آصفی – رساله ملا سلطانعلی – آثارالمظفر – شاهنامه شاه اسمعیل – كلیات اهلی شیرازی – عقاید شاهی – كتاب مهر و وفا – دیوان مانی – حسن و دل – نزهة العاشقین – مرزبان نامه – ترجمه الفرج بعد الشدة و الضیقه – كلیات نوائی – خمسه امیر علیشیر نوائی – دیوان نوائی (نسخ متعدد) و اسكندر نامه.

بعد از غارت بقعه به وسیله روس ها، دست های یغماگران دیگر نیز به كتابخانه و موزه دراز شد و فرمانروایان محلّی، متجاوزین و مهاجمین هر چه خواستند و توانستند از بقعه برداشتند و بردند. گاهی هم متصدیان یا خدّام بقعه از راه حسن نیت و برای حفظ اشیا و كتب آن ها را به منازل خود می بردند و مخفی می كردند. برای بعضی از این افراد یا ورّاث آنها برگرداندن این اشیا و كتاب ها میسّر نگشت و آنها یا از بین رفتند و یا از جاهای دیگر سر برآوردند.

در موزه ملی

در سال 1314 هجری شمسی به دستور وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه آنچه از اشیا و كتب در بقعه شیخ صفی باقی مانده بود به همراه قرآن مشهور به قرآن هفت منی در 80 صندوق بزرگ بسته بندی و به تهران منتقل شد كه امروزه در بخش اسلامی موزه ملی موجود و محفوظ است.

نسخه های انتقالی به بخش اسلامی موزه ملی به این شرح است: (1)

1) قرآن مجید و جزوات، شامل: 85 مجلد از قرن سوم تا قرن سیزدهم هجری از كاتبانی چون یاقوت مستعصمی و سهروردی (وفات: 704 یا 706) و یاقوت بن عبدالله (وفات: 668) و حاجی عمادالقاری الطاووسی (وفات: 870) و عماد محلاتی، با خطوط خوش كوفی و ثلث و ریحان و نسخ، از واقفانی چون شاه طهماسب صفوی و بهرام میرزا صفوی و حمزه میرزا و سلیم بیگلربیگی و كمال الدین علی بیك.

از این مجموعه قرآن های خطی، ده نسخه متعلق به قرن های سوم و چهارم هجری است كه روی پوست آهو و با خط كوفی كتابت شده است.

فهرست تفصیلی بیاض ها و قرآن های بقعه را جداگانه می آوریم.

2) دیوان شعر، تاریخ و كتب دیگر

* شاهنامة فردوسی: الف) نسخه ای به خط نستعلیق درویش محمد مُخلص با رقم 895. به گواهی نظم همین مخلص در پایان نسخه، در دفتر موزه آمده كه نسخه در 400 هجری نوشته شده و محل كتابت آن دانسته نیست؛

ب) نسخه ای به خط نستعلیق، با تاریخ كتابت 938، با 43 مجلس و كاغذ اعلای خانبالغ و جلد ضربی، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی؛

ج) نسخه ای بدون رقم و كاتب محتملاً از قرن دهم با 18 مجلس تصویر؛

د) نسخه ای بدون رقم و كاتب محتملاً از قرن دهم با 27 مجلس، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی.

*شاهنامه قاسمی: اثر میرزا قاسم گنابادی، به خط نستعلیق، سده دهم، با 11 مجلس، درباره كشورگشایی های شاه طهماسب اول. این نسخه وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی است.

*چهار نسخه صریح الملك. این چهار نسخه در آستانه شیخ صفی بوده و مجموعه وقفنامه های رقبات موقوفات و اسناد املاكی است كه برای آستانه شیخ صفی الدین خریداری شده و قاعدتاً همه به خط گردآودندگان آنهاست. دو نسخه به خط زین العابدین عبدی، پسر عبدالمؤمن بن صدرالدین محمد بن ناصرالدین احمد قوامی شیرازی، با رقم 975؛ و دو نسخة دیگر به خط محمد طاهر سپاهانی، با رقم 1038، زمان صدارت و تولیت نواب شیخ شریف زاهدی در عصر شاه عباس صفوی.

یك نسخه از چهار نسخ صریح الملك به خط زین العابدین عبدی وقف شاه عباس بر آستانه است. نسخه دیگر از صریح الملك در كتابخانه ملی ایران محفوظ است. این نسخه به روزگار ناصرالدین شاه قاجار به كتابخانه سلطنتی منتقل شده و در سال 1316، به هنگام افتتاح كتابخانه ملی ایران، جزء مجموعه انتقالی از كتابخانه سلطنتی، به كتابخانه ملی منتقل شده است.

مجموعه نسخ انتقالی از بقعه شیخ صفی به بخش اسلامی موزه ایران باستان/ موزه ملی، به استثنای قرآن ها شامل 85 مجلد، همه از نسخ نفیس و عالی و مذهّب است.

در اینجا تنها به ذكر نسخ وقفی شاه عباس كه عمدتاً به سال 1017 و 1022 وقف شده اند، فهرست وار اشاره می شود:

1) پنج گنج/ خمسه نظامی، محتملاً از سده دهم (3 نسخه)، وقف در 1017 هجری؛

2) جُنگ شعر، محتملاً از سده دهم، شامل غزل هایی از بساطی و جامی و جلال و عمار و ناصری و عصمت و كاتبی و شاهی و طوسی و خیامی و ابن یمین؛

3) حبیب السیر خواندمیر (2 نسخه)، وقف در 1017 هجری؛

4) خلاصة التواریخ، میر منشی قاضی میراحمد بن شرف الدین حسین حسینی ابراهیمی قمی، وزیر خراسان و درگذشته در 1001 هـ. نسخه در 997 هـ در كتابخانه شاه عباس بوده و او آن را بر آستانه شیخ صفی وقف كرده است؛

5) دیوان خاقانی (2 نسخه)، نسخه دوم نستعلیق شمس الدین بن میرزا جان قزوینی (988 هـ)، وقف در 1017؛

6) دیوان شاه اسماعیل خطایی صفوی، به خط نستعلیق عیشی، از سده دهم، وقف شاه عباس بر آستانه شیخ صفی در 1022 هـ؛

7) دیوان طالب آملی، به خط نستعلیق، از سده دهم یا یازدهم، با كاغذ الوان، وقف در 1017 هـ؛

8) ذخیره خوارزمشاهی، سید اسمعیل گرگانی [جرجانی]، به خط نسخ، از سده هفتم یا هشتم، ترسیم با نستعلیق در 968؛

9) دیوان عصمت بخارایی، به خط نستعلیق، از سده دهم، وقف در 1017؛

10) روضة الصفا، میرخواند، به خط نسخ محمد بن شیخ امین الدین جهرمی، از 974 هـ، جلدهای 4 و 5 و 6 از كتاب. وقف در 1017؛

11) سیف النبوة یا مَشهدالشهداء، حسین ندایی، به خط نستعلیق قاسم بن علی، از 927 هـ، وقف در 1022؛

12) شاهنامه فردوسی (2 نسخه) كه قبلاً شرح آن داده شد؛

13) شاهنامه قاسمی، كه شرح آن گذشت؛

14) صریح الملك، گردآوری شده در 975 هـ؛

15) فتوحات شاهی (مقدمة الفتوحات)، ابراهیمی امینی، مشتمل بر پنج فتح، كتابت به خط امینی در هرات به سال 927، وقف در 1017؛

16) فرهاد و شیرین، وحشی، به خط نستعلیق، از 997 هـ، وقف در 1022؛

17) كامل التعبیر، ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، به خط نسخ علی شاه بن احمد شاه بن علی ضایع اصفهانی، رمضان 737، وقف در 1017؛

18) كلیات سعدی (2 نسخه)، نسخه اول به خط نستعلیق شاه محمد كاتب، نسخه دوم به خط نستعلیق از 908 هـ، وقف در 1017 هـ؛

19) مثنوی معنوی (2 نسخه)، یكی به خط نستعلیق احمد بن محمود، از 891 هـ، دیگری به خط نستعلیق محتملاً از سده دهم، وقف در 1017؛

20) مجمع التواریخ السلطانیه، حافظ ابرو، به خط نستعلیق، سده نهم یا دهم، وقف در 1017 هـ؛

21) مجموعه، به خط نستعلیق غیاث الدین بن ابراهیم معلم بلگیجانی، وقف در 1017 هـ؛

كلام‌الله

– كلام‌الله بزرگ قطر، مشهور به قرآن هفت من از موقوفه و مرسوله محمد شاه هندی به خط شمس الدین عبدالله فی سنه 989 در كاغذ خانبالغ. قطر طولاً سه چارك و عرضاً نیم ذرع در جلد ساغری و مذهب و ضربی تمام كار، با لفافه مخمل سبز.

– كلام‌الله به خط یاقوت المستعصمی البغدادی در كاغذ خانبالغ به تاریخ 785، تمام مذهب و مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی از موقوفه حضرت شاه اسماعیل (علیه الرحمة).

–  كلام‌الله به خط یاقوت بن عبدالله به تاریخ ششصد و شصت و هشت در كاغذ خانبالغ، مذهب و مجدول در جلد ساغری، مذهب و ضربی.

– كلام‌الله در كاغذ ترمه پشت گلی به خط جلی و خفی به آب طلا نوشته شده، از مرقومه همایون شاه بن ظهیرالدین محمد بابر به تاریخ 952، در جلد ساغری مذهب و ضربی.

– كلام‌الله مكتوب به آب طلا در كاغذ خانبالغ به خط احمد بن المحسنی مورخه 739 در موقوفه بهرام میرزا پسر شاه اسماعیل مذهب و مجدول تمام كار در جلد ساغری و ضربی.

– كلام‌الله به خط نسخ و مترجم در كاغذ خانبالغ و مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی تمام كار، از موقوفه سلطان حمزه میرزا به تاریخ 995.

– كلام‌الله به خط ریحانی در كاغذ خانبالغ و مجلد به ساغری و مذهب و ضربی و تمام كار از موقوفه حاجی خان بیگ قرامانلو سنه یكهزار هجری.

– كلام‌الله مكتوب به قلم جلی و خفی به آب طلا و لاجورد و مركب در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول و در جلد ساغری ضربی از موقوفه ابوافتح بهرام میرزا ابن شاه اسماعیل سنه 946.

– كلام‌الله مكتوب به ذو قلم جلی و خفی در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول در جلد سافری و ضربی واقف معلوم نیست.

– كلام‌الله مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری و مذهب و ضربی از موقوفه مصطفی پاشا اوزون احمد در سنه 1010.

– كلام‌الله به خط جلی و خفی مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ مجلد به ساغری ضربی موقوفه شاه طهماسب.

– كلام‌الله به خط جلی و خفی در كاغذ خانبالغ و مذهب و مجدول در جلد ساغری مذهب و ضربی تاریخ رقم 929.

– كلام‌الله به خط محمد باقر المطیب یزدی به تاریخ 1070، مترجم و محشا در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری، مذهب از موقوفه شاه سلطان حسین 1122.

– كلام‌الله به خط كوفی در كاغذ ترمه چند ورق از اول و آخر آن افتاده و به خط نسخ نوشته اند. در جلد تیماج.

– كلام‌الله كوچك، قطراً چاركی، در كاغذ ترمه به خط نسخ. تاریخ و واقف معلوم نیست. 

– كلام‌الله كوچك و چاركی، ایضاً در كاغذ ترمه، مذهب و مجدول كه اكثر محو و محكوك است در جلد مقوی.

– كلام‌الله كوچك و چاركی در پوست آهو به خط كوفی كه از اول و وسط و آخر در نه جا افتاده دارد و به خط نسخ در كاغذ نوشته اند.

– كلام‌الله كوچك بغلی در كاغذ ترمه و مذهب به به خط جلال الدین سبزواری در جلد ساغری و ضربی.

– كلام‌الله كوچك كهنه و پاره شده دو جلد (چاركی كهنه و بغلی كهنه).

– كلام‌الله كوچك قطر، به خط كوفی در پوست آهو، مذهب و مجلد به جلد ساغری ضربی از موقوفه شاه عباس الصفوی.

– كلام‌الله به خط نسخ متعارف، قطراً كوچك در كاغذ قدیم، مجلد به ساغری واقف و راقم معلوم نیست.

– كلام‌الله به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ، مذهب و مجدول و مجلد در جلد ساغری ضربی و تمام كار و مذهب راقم و واقف معلوم نیست.

– كلام‌الله به خط خوشنویس و مترجم از موقوفه شاه طهماسب اول مجلد به جلد ساغری و مذهب و ضربی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس به دو قلم جلی و خفی در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول در جلد كار اصفهان.

– كلام‌الله وزیری و كوچك به خط ابراهیم ابن كاظم گورانی گنجه در كاغذ ترمه از موقوفه سلیم خان بیگلر ‌بیگی شیروان در جلد مقوی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ مجدول و مذهب و مجلد از موقوفه شاه طهماسب.

– كلام‌الله قلمی و مترجم، بدون تذهیب و جدول در كاغذ خانبالغ و مجلد در جلد تیماج.

– كلام‌الله به خط خوشنویس به سه قلم رقاع و ریحانی با مركب و آب طلا جلی و نسخ به خط خفی تمام مذهب و مجدول در كاغذ زرنشان از موقوفه كلبعلی بیگ قرامانلو به تاریخ یكهزار هجری.

– كلام‌الله قلمی به خط ریحانی از موقوفه محمدقلی اوزانلر به تاریخ 1037 در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول كه قواعد تجویدی و رای قراء‌سبعه نیز مندرج است در جلد ساغری و مذهب و ضربی.

– كلام‌الله به خط خوشنویس و مترجم و مجدول در كاغذ خانبالغ متن و جاشیه و صله متن صفحه كاغذ كاهی رنگ و حاشیه پشت كلی، از موقوفه ابوالقاسم بیگ ایواغلی ایشیك آقاسی باشی.

– كلام‌الله قلمی به خط قدیم و مترجم و مجدول به جلد سیاه تیماج دو جلد كه هر نصف كلام‌الله در جلد جداگانه است. (2جلد)

– كلام‌الله قلمی مترجم به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ مذهب و مجدول و مجلد به جلد ساغری ضربی.

– كلام‌الله به خط قدیم در كاغذ خانبالغ مجدول و مجلد به جلد تیماج سیاه.

– كلام‌الله قلمی به خط خوشنویس در كاغذ خانبالغ، مترجم و مجدول و مذهب محشّا به شأن نزول.

– كلام‌الله به خط خوشنویس قدیم در كاغذ خانبالغ، مترجم و مذهب و مجدول از موقوفه شاه‌قلی خلیفه، مهردار در جلد ساغری روغنی.

– كلام‌الله به خط قدیم، مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ ار موقوفه شاه طهاسب مجلد به جلد ساغری و ضربی و مذهب.

– كلام‌الله قلمی و مترجم به خط خوشنویس قدیم در كاغذ خانبالغ و مجلد به جلد ساغری ضربی.

– كلام‌الله قطر بزرگ قلمی و مترجم به خط ریحانی در كاغذ خانبالغ مجلد به جلد ساغری ضربی كلام‌الله قلمی به خط خوشنویس مذهب و مجدول در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری از موقوفه مرحوم سلیمان میرزا جهت مرقد صفی میرزا.

– كلام‌الله به خط قدیم و مترجم و مجدول در كاغذ قدیم كه كهنه و مجزی شده، در جلد ساغری كهنه.

– كلام‌الله به خط قدیم و مجدول در كاغذ قدیم و مجلد به جلد كهنه.

– كلام‌الله، به خط رقاع مترجم در كاغذ خانبالغ، سر سوره و آیات مذهب كه ورق ها شكسته است، مجلد به جلد ساغری.

– كلام‌الله به خط قدیم، مجزی و اوراق شده در جلد‌های كهنه (5جلد).

– كلام‌الله اوراق به خط جلی و خفی رقاع و نسخ در جلد كهنه.

– كلام‌الله قلمی به خط قدیم در دارالحفاظ، روی رحل گذاشته شده كه هر روز صبح حفاظ آستانه متبركه تلاوت می‌نمایند (5جلد).

– كلام‌الله كوچك قطر، به خط كوفی در كاغذ ترمه، مذهب و مجدول و مجلد به جلد ساغری.

– كلام‌الله قطر چاركی به خط كوفی در پوست آهو، مجلد به جلد ساغری در موقوفه خان حسین میرزا صفوی.

– كلام‌الله به خط رقاع جلی و مترجم به انضمام تفسیر طبری در پنج مجلد (5 جلد).

– كلام‌الله به خط قدیم بزرگ قطعه و كوچك قطعه (4جلد).

– كلام‌الله به خط قدیم و مترجم در جلد سیاه.

– كلام‌الله به خط كوفی و قدیم.

– كلام‌الله به خط قدیم، جلی و خفی و مذهب.

 – كلام‌الله به خط قدیم و مترجم كه یك جزء از اول آن مذهب است.

– كلام‌الله مجزی و اوراق، مرقومه به دو قلم جلی و خفی در جلد مقوی و منقش.

– كلام‌الله یك جزو مجلد از آیات قرآنی منسوب به خط یكی از حضرات ائمه (علیهم السلام) در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری و ضربی از موقوفه شاه عباس الصفوی.

– كلام‌الله پنج سوره یس و غیره در كاغذ خطایی به خط عبدالخالق خوشنویس هروی به دو قلم جلی به آب طلا و خفی با مركب مذهب.

– چهار جزء از كلام‌الله المجید از ابتدای فاتحة الكتاب تا آخر جزء رابع به خط حاجی عماد انقاری الطاوسی از موقوفه ارس‌خان روملو در كاغذ خطایی مترجم محشا در جلد ساغری.

– كلام‌الله مجزی و اوراق به خط رقاع و مترجم با مشك سر سوره و آیات مذهب در جلد مستعمل و كهنه.

– كلام‌الله كوچك قطر به خط كوفی در كاغذ قدیم. مجلد به جلد ساغری از ابتدای فاتحة الكتاب تا اواسط سوره التوبه.

– چهار جزء از آیات كلام‌الله المجید به خط متعارف در جلد تیماج سیاه.

 – كلام‌الله مجزی و اوراق از سوره اعراف تا آخر سوره كهف در كاغذ خانبالغ مجدول و مذهب در جلد ساغری كهنه.

– كلام‌الله مجزی و اوراق بدون جلد، ریخته و پاشیده و متفرقه (5 جلد).

 – كلام‌الله پنج جزء از آیات قرآنی مذهب و مجدول و مذهب در كاغذ خانبالغ (5 جلد).

– اجزاء كلام‌الله به خط متفرقه قدیم، بزرگ و كوچك به همه جهت (27جلد).

– نصف اول كلام‌الله از ابتدا سوره فاتحة الكتاب تا آخر سوره كهف به خط رقاع در كاغذ خانبالغ و جلد ساغری ضربی.

– نصف اول كلام‌الله المجید به خط قدیم و مترجم.

– نصف اول كلام‌الله به خط كوفی(دو جلد).

– نصف اول كلام‌الله ایضا به خط قدیم و مترجم و مجلد (3 جلد).

– نصف آخر كلام‌الله به خط قدیم و مترجم و مذهب.

– نصف آخر كلام‌الله به خط كوفی.

– نصف آخر كلام‌الله المجید ایضا به خط قدیم.

– دعوات از آیات قرآنیه و ادعیه ایام سبعه، مذهب و مجدول به خط محمد ابراهیم خوشنویس.

سی پاره

– سی پاره مجلد به جلد ساغری و ضربی در كاغذ ترمه، متن زرافشان و مذهب و مجدول از موقوف شاه اسماعیل ممهور به مهر شریف (30جلد).

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط متعارف نسخ قطر هر یك عرضا و طولا به قدر نیم گره در جوف قوطی چاركی (30جلد).

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط متعارف در كاغذ ترمه كه سه جزء كسر دارد (27جلد). 

– سی پاره مجلد به جلد ساغری به خط حاجی عماد خوشنویس كه تعمیر و شصت پاره كرده اند (60 جلد).

– سی پاره به خط حاجی عماد خوشنویس مذهب و مجدول و مترجم كه دو جزء كسر دارد (28 جلد).

– سی پاره به خط قدیم متعارف در كاغذ خانبالغ كه هفت جزء از آن كسر است (23 جلد).

– سی پاره مجدول و مذهب از موقوفه درویش خان صفوی (30 جلد).

– سی پاره مذهب و مجدول به خط قدیم از موقوفه شیخ صدر الدین موسی كه سه جزء كسر دارد (27 جلد) مجلد 19 جزء. بدون جلد 8 جزء.

– سی پاره به خط جلی و خفی با آب طلا و مركب كه دوازده جزء كسر دارد (18 جلد).

– سی پاره به خط قدیم و مترجم و مذهب كه هشت جزء كسر دارد (22 جلد).

– سی پاره مجزا به خط محمد الخلیلی كه ده جزء كسر دارد (20 جلد).

– از آیات قرآنی به خط محمد الخلیلی در جلد ساغری.

– سی پاره به خط علاء الدین خوشنویس در جلد ساغری مذهب و مجدول (30 جلد).

– سی پاره به خط علاء الدین خوشنویس كه دوازده جزء كسر دارد (18 جلد).

– سی پاره مجدول و مذهب به خط خوشنویس كه چهار جزء كسر دارد (26 جلد). 

– سی پاره به خط قدیم مجدول و مذهب، چهار جزء كسر دارد (26 جلد).

– سی پاره مجزا و اوراق متفرقه (چند جلد).

كتابخانه در بابت دستخط مبارك حضرات ائمه (علیهم السلام)

بیاض

– بیاض به دستخط مبارك حضرت امیر مومنان علی ابن ابیطالب (صلوات الله علیه و آله) به خط كوفی در پوست آهو، از ابتدای سوره تبارك تا آخر سوره والمرسلات. عدد اوراق مرقومه هفتاد و هفت ورق و رقم و تاریخ به خط مبارك بدین مضمون: كتیبه و ذهبه علی بن ابیطالب سبع هجریه. جلد ضربی كار اصفهان و قاب بیاض پارچه اطلس، یك جلد.

– بیاض به دستخط مبارك حضرت امیر مؤمنان (صلوات الله علیه و آله) به خط كوفی در پوست آهو، از ابتدای سوره طلاق تا آخر سوره والنّاس عدد اوراق مرقومه پنجاه و یك ورق و رقم به خط مبارك كتبه علی ابن ابیطالب جلد كار اصفهان، بوقچه زری با لفافه كتان یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امام حسن (علیه السلام) به خط كوفی در پوست آهو از جزء سوره اعراف الی جزء سوره انفال، عدد اوراق مرقومه هشتاد و چهار ورق از مرقومه شاه‌ عباس الصفوی، بوقچه زری با لفافه كتان، كار اصفهان یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امام حسن (علیه السلام) به خط كوفی در پوست آهو یك عدد. اوراق مرقومه چهل و دو ورق از مرقومه شاه ‌عباس الصفوی در جلد تیماج یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرت امیر (صلوات الله علیه و آله و سلم) به خط كوفی در پوست آهو. یك جزء از اول سوره حجر تا آخر سوره النحل در جلد تیماج ضربی تاریخ و واقف معلوم نیست یك جلد.

– بیاض منسوب به دستخط مبارك حضرات ائمه (علیهم السلام) به خط كوفی در پوست آهو از آیات سوره احقاف و سوره محمد (صلی الله علیه و آله) و سوره فتح. جلد كار اصفهان از موقوفه شاه عباس الصفوی. عدد اوراق یازده ورق با بوقچه زری و كتان یك جلد.

– تمام مصحف بیاضی منسوب به خط مبارك یكی از حضرات ائمه (علیهم السلام) به خط كوفی در پوست آهو، مذهب و مجلد به جلد ساغری و ضربی در قاب زربفت و مستعمل. واقف معلوم نیست. یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتدای سوره تبارك الذی بیده الملك الی آخر كلام‌الله، مجلد به جلد ساغری. واقف معلوم نیست یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از موقوفه شاه‌عباس الصفوی اوراق مكتوبه هفده ورق در جلد تیماج ضربی و مذهب یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از اول سوره اقرب الناس تا آیه الم تعلم إن الله یعلم ما فی السماء و الارض، از موقوفه شاه‌عباس الصفوی یك جلد.

– بیاض بزرگ به خط كوفی در پوست آهو مذهب و مجلد به جلد مقوی یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو، ابتداء از سوره احقاف تا آخر آیه عجوز عقیم در سوره والزاریات، جمله تیماج یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو ابتداء از آیه و اذ مصاد الجبل در سوره اعراف تا آخر آیه و لا اكبر الا فی كتاب مبین در سوره یونس از اول و آخر دو ورق مذهب شده یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء آیه و من یهدی الله فما له من مضل در سوره الزمر الی آخر سوره القارعه جلد تیماج یك جلد.

– بیاض بزرگ به خط كوفی در پوست آهو، از موقوفه شاه‌عباس الصفوی مجلد به جلد تمام مذهب و ضربی با لفافه اطلس یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء سوره فاتحه الكتاب تا آخر كلمه یومئذ یصدر الناس در سوره زلزلت در جلد ساغری ضربی یك جلد.

– بیاض به خط كوفی در پوست آهو از ابتداء آیه و جنوده قال الذین یظنون انهم ملاقو اله در سوره بقره تا آخر آیات سوره جاثیه مجزی و بی جلد یك جلد.

– دو جلد از آیات قرآنی به خط كوفی الی معوذتین در پوست آهو، مذهب و مجزی. یك عدد. و بعضی اوراق به خط كوفی در پوست آهو كه مجزا است.

فهرست اشیای بقعه

بعد از آن همه تاراج در دوره‌های مختلف، آنچه از اشیای بقعه در سال 1172 باقی مانده بود به دستور سید محمد قاسم بیگ صفوی در سندی به خط ملا محمد طاهر ثبت و ضبط شد.

فهرست زیر از این سند تاریخی استخراج شده است:

درها و صندوق مقابر بقعه

– درب دو لنگه با جار آئینه و قلابه و رزه نقره واقعه در سمت قبله مرقد شریف ارتفاعاً یك ذرع و نیم و عرضاً سه چارك كه در روی طاق های درب مزبور هجده پارچه گل‌كاری و لچكه مطلای كنده‌كار است. از آثار عهد صفی میرزا (1045 هـ . ق).

– درب نقره با جار آئینه و چفته رزه‌های نقره، مرقد شاه اسماعیل كه هشت پارچه گُل‌كاری در روی لنگه‌های درب مندرج است.

– درب نقره دو لنگه، با جار آئینه و چفته‌ رزه‌های نقره واقعه در جنب درب طلا ارتفاعاً یك ذرع و نیم و عرضاً سه چارک که در روی طاقهای درب مزبور ده پارچه گل کاری مطلا و کنده کاری و مکتوب، ؟؟؟ قلیچ خان مهرانی است سنه 1068.

– درب نقره حرمخانه واقعه در شاه نشین با جار آئینه و قلابه.

– صندوق مرقد شیخ صفی الدین (علیه الرحمة)، ارتفاعاً یک ذرع و یک چارک و طولاً دو ذرع و سه چارک و عرضاً یک ذرع. با چهار قبه در چهار گوشه صندوق.

صندوق های مزار حرم

– صندوق چوبی منبت کار در دالان حرمخانه

– صندوق چوبی منبت کار در ایوان حرمخانه

– صندوق های چوبی و ساده بدون طلا و نقره در اطراف صندوق حضرت شیخ

– صندوق چوبی و ساده مزار شیخ صدرالدین موسی

– صندوق چوبی و ساده سلطان ابراهیم حیدر

– صندوق چوبی سلطان حیدر قاضی

– صندوق چوبی سلطانعلی میرزا

– صندوق مرقد شاه اسماعیل

– صندوق حرمخانه پنج عدد

– صندوق جهت حرم شیخ صفی الدین

– صندوق سایر خوانین چهار عدد، همه خاتم ساز و منبت‌كار.

اسباب چراغ

- شمع سوز برنجی مشبك و مكتوب

– شمع سوز برنجی مكتوب سواد قلم

– شمع سوز بزرگ برنجی قدیم كه محكوك و ارتفاعا یك ذرع است

– شمع سوز بزرگ برنجی و محكوك، ارتفاعا سه چارك و نیم

– شمع سوز برنجی ساده

– شمع سوز كوچك محكوك و مشبك

– شمع سوز برنجی دو سر و محكوك

– جار برنجی شاخه‌دار

– شمع سوز برنجی ارتفاعا نیم ذرع

– شمع سوز مس طرح قدیم جهت قرآن خوانی حفاظ آستانه فهت عدد

– چراغ مس پی سوز دو عدد

– چراغ مس شمع سوز 9 عدد

– چراغ برنجی بزرگ و كوچك و قدیم 10 عدد

– شمع سوز ریخته بزرگ و كوچك 42 عدد

– شمع سوز برنجی ریخته سواد قلم با نقره دو عدد

– شمع سوز دو سری، ریخته، سواد قلم دو عدد

– شمع سوز خاتم و بلوری 4 عدد خاتم شكسته یك عدد بلور و با رفتن 3 عدد

– شمع سوز ریخته‌كار قدیم 5 عدد

– پایه شمع سوز و پی سوز كه شكسته و ناقص است، چند پارچه

– لامپای آویز، دارالحفاظ، تازه و اصلاح شده 5 عدد.

قندیل

- قندیل بلور و شكسته كه سر و ته آن مس و مطلا است با زنجیر

– قندیل شیشه طاكس‌نما و مذهب با دستگیره

– قندیل نقره كوچك 9 عدد

– قندیل مس بزرگ

– قندیل مس دارالحفاظ، بزرگ و كوچك، 58 عدد

– گوی آویز بزرگ 3 عدد – گوی آویز كوچك 10 عدد

– ساعت آویز بزرگ هفته كوك – ساعت آویز زنگ دار.

قالیچه و فرش

– قالیچه مسندی و جای نماز كه در حجره خزانه است – قالیچه جای نماز كار قدیم، بزرگ و كوچك، 13 تخته – جای نماز سفید بخیه دوز و ...[ناخوانا] یك تخته – قالیچه مسندی ابریشم بافت كار قدیم، تازه شده 3 تخته – گلیم مسندی كار تركمان، قدیم و مستعمل دو تخته – فرش دارالحفاظ كه مرحوم صدر الممالك اردبیلی از طهران فرستاده‌اند – فرش اتاقهای دارالحفاظ كه سه اتاق فرش و سه اتاق دیگر بدون فرش است 6 تخته – قالیچه كوچك و مستعمل در سه اتاق 4 تخته – نمد اسقاط و تازه شده دو تخته – نمد خراسان كله و كناره 3 تخته – قالی بزرگ میانه یك تخته – قالی كهنه و مستعمل یك تخته – قالیچه مستعمل كناره دو تخته – گلیم تازه شده و اسقاط یك تخته – قالیچه كناره و مستعمل یك تخته – قالیچه كوچك مستعمل 3 تخته – نمد كهنه یك تخته – پلاس مستعمل 7 تخته – كرسی چوبی كوچك – لامپای آویز – سماور كوچك – استكان نعلبكی یك دست – قوری چینی – قهوه سینی – جام برنجی و مس كوچك 5 عدد – قند شكن – بادیه مس بزرگ – آبگوشت خور مس – كاسه مس – لگن دست‌شوری مس – قهوه جوش مس– قلیان مس با سر – گلیم مستعمل در دهلیز یك تخته.

متفرقه

– نعلین مبارك حضرت امام موسی كاظم (علیه السلام) طرح عربی حجازی یك جفت – عصای شیخ صفی الدین صدف گرفته، طولاً پنج چارك و گره و نیم – عصای چوبی خط كش دو عدد – پارچه‌های پیراهن سلطان خواجه علی سیاه‌پوش در هنگام زهر دادن امیر تیمور چند پارچه – دانه‌های تسبیح حضرت شیخ صفی الدین چند دانه – جعبه صدف گرفته و دوره آن نقره جهت دانه نشاندن كه دانه‌ها ریخته و خود جعبه شكسته است – رحل خاتم و شكسته بزرگ و كوچك4 عدد: شكسته 3 عدد. درست یك عدد – رحل مذهب و شیره‌دار دو عدد – رحل چوبی مستعمل 6 عدد – رحل بزرگ چوبی یك عدد – پنجه نقره جهت سر بیدق 3 عدد – قبه نقره جهت سر بیدق 6 عدد – قاب قرآن ابریشم دوز مستعمل دو طاقه – بوقچه دو طاقه: گلابتون دوز یك طاقه و كتان شده یك طاقه – قاب قرآن بغلی فولاد... [ناخوانا] نقره یك عدد.

پوش صندوق و پرده‌در

– پوش صندوق حضرت شیخ، زری، كتیبه‌باف، ممتازكار هند، دو طاقه – پوش صندوق زری، كهنه شده و مستعمل، دو طاقه – پوش صندوق، گلابتون‌دوز و ابریشم‌دوز مستعمل و پاره شده دو طاقه – پوش صندوق زری قرمز و زرد رنگ مستعمل و كهنه 6 طاقه – پوش صندوق ماهوت كه در روی صندوق مطهر است دو طاقه – پوش مخمل كهنه و اسقاط و مستعمل. 13 طاقه – پوش صندوق زری و غیره، بزرگ و كوچك و اسقاط 12 طاقه.

– پرده در نقره دارالحفاظ زری و كتیبه بافت با آستر تافته یك طاقه – پرده زری مستعمل و كهنه، دو طاقه: با آستر یك طاقه بی‌آستر یك طاقه – پرده سفید مكتوبه از آیات با مركب و آهار و پاره شده 8 طاقه – پرده زری و گلابتون‌دوز و غیره كه اسقاط و پاره شده 8 طاقه – پرده زری، آستردار مستعمل كه فدیماً به در نقره زده می شد یك طاقه – پرده بزرگ سرخ و سقید آستردار و مستعمل یك طاقه – پرده زری و پوش صندوق زری كه به كلی اسقاط شده‌اند 23 طاقه – شدّه حریر دوزی كتیبه باف و كهنه و پاره شده 9 طاقه – پرده پیش روی صندق مطهر حضرت شیخ پارچه ابریشمی دو طاقه – پرده پیش روی صندوق زری پاره پاره شده با حلقه طلا و نقره: (حلقه طلا 6 عدد. حلفه نقره 13 عدد)، یك طاقه – پرده بیدق مستمل شده 11 طاقه، زری 4 طاقه، كتان 8 طاقه – پیراهن علم شاه اسماعیل مرحوم... [ناخوانا] سبز 3 پارچه – زرین پوش گلابتون بافت، اسقاط 6 طاقه – سكو پوش كزمر، دو طاقه – زری قدیم كهنه و مستعمل، دو پارچه – زری قدیم مستعمل... [ناخوانا] سه زرع، یك پارچه – پارچه‌های مخمل پاره شده و بی مصرف، قدری – جاجیم... [ناخوانا] یك تخته - پوش قبه صندوق 4 عدد – ریشه و قطاس ابریشم ضایع و بی مصرف، فدری.

اسباب و آلات متفرقه

– قلك مفرق و ریخته از موقوفه درویش صفوی به جهت آستانه یك عدد – یخدان كهنه جفت – محجر چوبی نقره گرفته در حریم نشیمن شیخ صدر‌الدین یك عدد – قندیل نذر مس 75 عدد – منقل هفت‌جوش و ریخته و بزرگ 3 عدد – كره‌نای كهنه و شكسته 6 عدد – طوق فولادی مشبك و بزرگ 3 عدد – سر طوق فولادی 6 عدد – سر طوق برنجی 3 عدد – علم برنجی 3 عدد – طشت بزرگ هفت‌جوش و سواد قلم و مكتوب یك عدد – بیدق ماهوت یك عدد – سنگ سماق شكسته كه دو پارچه شده یك عدد – قازان بزرگ اسقاط و قورده 3 عدد – آفتابه ریخته‌كار قدیم 4 عدد – لگن ریخته‌كار قدیم و اسقاط 4 عدد – صندوق و قوطی بزرگ و كوچك به جهت ظروف هنگام سفر 14 عدد – كلافه چهل چراغ آهنی یك عدد – صندلی آهن طرح جدید یك جفت – چهارپایه گردون در چینی خانه – مصالح بنایی از قبیل بیل و كلنگ و جوال كه هنگام تعمیر آستانه، ابتیاع شده.

ظروف و چینی آلات

– جام فادزهر و محكوك كنار. شكسته یك عدد – جام فادزهر و ساده دستگیره‌دار یك عدد – ظرف یشم سالدن بزرگ و كوچك و صورت‌دار 3 عدد – كاسه چینی سفید و ساده مودار لب طلا گرفته، دو عدد – تنگ چینی دهن طلا گرفته فیروزه‌دار، یك عدد – گلاب‌پاش به صورت فیل 3 عدد – گلاب‌پاش به صورت هلاهل 3 عدد – گیلاس چینی یك عدد – قیف چینی یك عدد – غلیان نارجلی و چینی یك عدد – كاسه چینی كه دوره آیة‌الكرسی نوشته یك عدد – پیاله سفید و ساده كه توی آن قالب‌كاری است یك عدد – قاب بزرگ باب اول 7 عدد – قاب باب اول متفرقه كه از همدیگر متقاوت است یكصد عدد – قاب باب دویم متفرقه كه از همدیگر در بزرگی و كوچكی تفاوت دارند 133 عدد – دوری مختلف بزرگ و كوچك... [ناخوانا] و قطر 77 عدد – قاب شیره‌دار یشمی و ضخیم 22 عدد – قدح و قدح‌نما شره‌دار یشمی و ضخیم 5 عدد – بشقاب متفرقه مودار و شكست و درست 76 عدد – كاسه بزرگ و كوچك مودار 93 عدد – پیاله شكست و درست 15 عدد – نعلبكی 7 عدد – قدح بزرگ و كوچك شكست و درست 27 عدد – آفتابه و قهوه‌جوش بزرگ و كوچك شكست و درست 29 عدد – تنگ بزرگ و كوچك مختلف‌الطرح درست و شكست 27 عدد – خمره كوچك، طرح تنگ شكست و درست و مختلف 21 عدد – خمره بزرگ مختلف‌الطرح 15 عدد – گلدان آبی قلم و یشمی دو عدد – طاس شیره‌دار یشمی 4 عدد – تنگ بغلی آبداری یك جفت – تنگ بزرگ طرح كدو و طرح غلیان 6 عدد – طرح غلیان یك عدد طرح كدو 5 عدد – تنگ شیره‌دار یشمی بزرگ 4 عدد – خمره بزرگ و كوچك كه تمام مختلف و درست و شكست است 89 عدد. موجودی چینی‌خانه 87 عدد. در خانه آقای مرتضی خان دو عدد.

پاورقی

1- فهرست كتاب‌های موجود در موزه ملّی عیناً از مقاله "تاراج یا امانت" مندرج در نشریه گرامی نشر دانش (شماره ششم – مهر وآبان 1372) نقل شده است.