وجه تسمیه دارالارشاد: لطیف نادری حمل آبادی

بسم الله الرحمن الرحیم

نوشته : لطیف نادری حمل آبادی

اشاره: یکی از راههای تشخیص جایگاه و اهمیت تاریخی یک منطقه، توجه به القاب و عناوینی است که منطقه مزبور در طول تاریخ بدانها مشتهر بوده است؛ اردبیل نیز از جمله مناطق ایران اسلامی است که نامش هماره مقترن به نام متبرک تشیع بوده است.

حضور سلسله جلیله صفویه حسینیه و خاندان و ارادتمندان عالم و عارف بزرگ شیخ صفی الدین اسحاق اردبیلی (رحمة الله علیه) در این دیار و بنای نخستین حکومت شیعه دوازده امامی در تاریخ اسلام توسط شاه اسماعیل اول، اردبیل را مفتخر به عناوین و القابی کرد که عنوان دلنشین و رسای \"دارالإرشاد اردبیل\" بر تارک تمامی این عناوین می درخشد.

با توجه به تقاضای عمومی مبنی بر وجه تسمیه این دیار به \"دارالإرشاد\" و پیشینه آن، مقاله حاضر تهیه و در اختیار خوانندگان محترم قرار می گیرد. از تمامی مطالب و نطرات خوانندگان محترم در این زمینه استقبال می کنیم.

"دارالإرشاد"
چه بسیارند کشورها، شهرها، آبادیها، کوهها، رودها، دریاها، دشت ها و مکان هایی از این قبیل که دارای القاب، اوصاف، عناوین و صفات هستند. از جمله می توان به شهرهائی اشاره کرد که یک یا چند لقب و صفت بدانها اطلاق شده است مانند مکه معظمه یا مکرمه، مدینه منوره یا طیبه، نجف اشرف، کربلای معلی، مشهد مقدس، دارالمؤمنین قم، اصفهان نصف جهان، دارالبیضاء کازابلانکا، وین شهر موسیقی، پاریس عروس شهرها، و ...

بطور کلی القاب شهرها از دو گونه بیرون نیست : یا القابی است که به مناطق متعدد در زمان های گوناگون داده اند از قبیل دارالسلطنه و دارالملک که محل جلوس شاهان و امیران بوده و اختصاص به شرق یا غرب عالم ندارد. یا القاب و عناوینی است که به یک یا چند شهر خاص داده اند مانند: دارالعلم، دارالعباده، دارالحرب و ...

اما "دارالإرشاد" لقبی است که تنها به اردبیل اختصاص دارد و این شهر مشهور به این صفت و عنوان است و در اکثر منابع و مأخذ معتبر، اردبیل را "دارالإرشاد" نامیده اند. تولد و بعثت زرتشت پیامبر ایران باستان در آذربایجان، اعتقاد مردم به تقدس کوه ساوالان، همسایگی سرزمین مغان، مفهوم اوستایی نام این شهر که «شهر مقدس» است، همه حاکی از آن است که اردبیل از قدیم الایام محل و مرکز هدایت و ارشاد بوده است.

تاریخ پیدایش، تعیین و انتخاب لقب "دارالإرشاد" برای اردبیل معلوم نیست، به عبارت دیگر نمی دانیم چه کسی برای اولین بار اردبیل را "دارالإرشاد" نامیده است؛ لکن احتمال زیاد می رود اردبیل بعد از ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی و جانشینان وی ملقب به "دارالإرشاد" شده باشد.

اگر بخواهیم بر اساس نوشته ها و اسناد موجود در مورد پیدایش ترکیب "دارالإرشاد" سخن بگوئیم، می توان گفت که این عنوان و اصطلاح در زمان شاه طهماسب یکم (984-919) پسر شاه اسماعیل اول و به عبارتی در دوره دومین پادشاه سلسله صفوی پیدا شده است.

قدیمی ترین سندی که "دارالإرشاد" در آن دیده می شود، فرمانی است که در سال 932 ه. ق، یعنی دو سال بعد از جلوس تخت پادشاهی، از طرف شاه طهماسب صفوی برای مردم اردبیل صادر شده است. این فرمان اینک بر بدنه دیوار خارجی و سمت شمالی رواق بقعه شیخ صفی الدین روی سنگ مرمر سفیدی نقر شده و باقی است.

در این کتیبه، در دو جا کلمه "دارالإرشاد" مشاهده می شود. مفهوم فرمان حکایت از آن دارد که از طرف حکام از مردم اردبیل پیشکش، تمغاوات، مالیات و سایر وجوه پرداختی اخذ نشود. از طرف دیگر مردم از مراکز فساد مانند شرابخانه، بنج خانه، معجون خانه، بوزه خانه، بیت اللطف، قمارخانه، قوالی و کبوتر بازی منع می گردند و به ریش تراشیدن و طنبور زدن و نرد باختن و بدعت تعزیت و واداشتن و خدمات اَمرَدان در حمامات و ارتکاب امور غیر مشروعه اشتغال ننمایند و پیرامون آنها نگردند.

اکنون چند نمونه از کاربرد لقب "دارالإرشاد" را از متن فرمان شاه طهماسب صفوی و چند کتاب دیگر در ذیل می آوریم:

• در متن فرمان آمده است: « ... حکم گشته که جمیع مجاوران و زائران و ساکنان از تکالیف غیر مشروعه مصون بوده، امر خیر اثر و فرمان قضا قدر، شرف صدور یافت که در "دارالإرشاد اردبیل" و ولایات همان قاعده حسنه را منظور داشته، شلبافی محترقه و هیمه بازار و گوسفند بازار و برنج بازار و پیشکش تمغاوات و محترقه و رسم الاحتساب طلبی از ساکنان و غیر آنجا ننمایند...

فرمان قضا جریان عز اصدار یافت که در "دارالإرشاد" مذکور و ولایات، به دستوری که در عساکر منصوره و ممالک محروسه شرابخانه و بنج خانه و معجون خانه و بوره خانه و بیت اللطف و قمارخانه و قوالی و کبوتر بازی منع شده ...».

• در کتاب "احسن التواریخ" که در اواسط قرن دهم تألیف شده، آمده است: « ... در این سال رستم بیگ شاهزادگان عالی تبار را به "دارالإرشاد اردبیل" فرستاد...» (ص2)

• در کتاب "عالم آرای صفوی" آورده: « ... و سلطان سید فیروز شاه در "دارالإرشاد اردبیل" وطن داشت ...» (ص3)

• در تاریخ "عالم آرای عباسی" هم اشاره شده است که: « ...بعد از چند سال که امیر تیمور از سفر دوم مراجعت نموده، جمعی کثیر از اسرای روم همراه داشت به "دارالإرشاد اردبیل" رسید ...»                    ( جلد 1 ص 15)

• کتاب "خلاصة التواریخ" می نویسد: «... دیگر عمارت گنبد عالی است که موسوم است به جنت سرا که در جنت قبه صفیه صفویه، در "دارالإرشاد اردبیل" جهت مدفن اعلی حضرت پادشاه جلیل، سمّی قرة عین خلیل، شاه اسماعیل ساخته ...» ( ص 290-289)

و در جای دیگر نوشته: « ... صباح خواب را به حضرت عمدة المجتهدین شیخ الاسلام میر سید حسین که در آن اوان، شیخ الاسلام اردبیل بودند، نقل نموده بعد از پنج شش روز خبر قتل نواب سام میرزا با اولاد و پسران القاس میرزا در "دارالإرشاد" انتشار یافت ...» (صص 558-550)

• عبدی بیگ شیرازی (نویدی) ( 988-921) مؤلف کتاب "تکملة الأخبار" ( تاریخ صفویه از آغاز تا 987 هجری قمری) که کتاب خود را در دارالإرشاد تألیف کرده است، در دو جا لقب "دارالإرشاد" را همراه اردبیل به کار برده است:

« ... حکومت آن جا (قلعه در بند باب الابواب) به منصوربیک و سایر شروانات که فتح شده بود، به لله بیک مرجوع شد. و نعش حضرت سلطان حیدر از طبرستان نقل "دارالإرشاد اردبیل" فرمودند...» (ص 48).

عبدی بیگ که مستوفی دربار شاه طهماسب بوده بعد از برکناری از منصب و حصول اجباری با حالت درویشی به اردبیل رفته و در آن جا در جوار بقعه شیخ صفی مجاور می شود. وی در این کتاب به زندگانی خود هم اشاره نموده از جمله:
« ... و در یوم الخمیس غره جمادی الاول (سال 974) این بنده از قزوین هجرت نموده، صبح دوشنبه پنجم شهر مذکور به "دارالإرشاد اردبیل" آمده، در خطیره مقدسه منوره معطره متبرکه صفیه صفویه موسویه حسینیه علویّه (حُفّت بالأنوار الرَّحمَانیّة و خُصَّت بالأزهار الرّوحانیة) معتکف گشت

و در غره رجب، اهل بیت و فرزندان بنده نیز رسیدند و چون انزوا و اعتکاف و انقطاع و تبتیل و ترتیل، در خطیره اردبیل (حفظ الله عن أخذٍ وَبیلٍ) دست داده و بالکلیه به وادی مطالعه علوم دینیه و مباحثه مباحث یقینیه افتاده، اگر من بعد به تفصیل حالات دنیویه در این کتاب خوض ننماید، معذور است». (ص 128)

عبدی بیگ در سال 988 در "دارالإرشاد اردبیل" وفات کرده است. (مقدمه تکملة الاخبار ص 15).

در لغت نامه دهخدا نیز به نقل از تذکره میخانه (ص566)، اردبیل "دارالإرشاد" نامیده شده است و بالاخره "فرهنگ معین" در مقابل دارالارشاد آورده است: « سرای راهنمایی، عنوان شهر "اردبیل" است».

آنچه در توانم بود مضایقه نکردم. والسلام.

منابع
- اردبیل در گذرگاه تاریخ – ص 84 و 85 – جلد1.
- چاپ دوم 1370.
- تکملة الاخبار با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر عبدالحسین نوائی – چاپ اول سال 1369- ناشر: نشر نی.
- فرهنگ القاب و عناوین شهرها، تألیف دکتر جعفر ثامنی.
- ص 72- ناشر گلواژ فرهنگ و ادب – چاپ1371.
- مجله بررسی های تاریخی، شماره 4 سال یازدهم مقاله اردبیل – نوشته داریوش به آذین – ص 202.
- فرهنگ معین جلد 5 – ص 495 – چاپ ششم 1363 – ناشر: امیرکبیر.
- لغت نامه دهخدا: عنوان دارالارشاد.
- تاریخ عالم آرای عباسی: اسکندر بیگ ترکمان – تهران 1350 – امیرکبیر – جلد 1.
- احسن التواریخ: حسن بیگ روملو – تهران – کتابخانه شمس.
- عالم آرای صفوی: به کوشش یدالله شکری – بنیاد فرهنگ ایران – تهران 1350.
 

"دارالإرشاد"
چه بسیارند کشورها، شهرها، آبادیها، کوهها، رودها، دریاها، دشت ها و مکان هایی از این قبیل که دارای القاب، اوصاف، عناوین و صفات هستند. از جمله می توان به شهرهائی اشاره کرد که یک یا چند لقب و صفت بدانها اطلاق شده است مانند مکه معظمه یا مکرمه، مدینه منوره یا طیبه، نجف اشرف، کربلای معلی، مشهد مقدس، دارالمؤمنین قم، اصفهان نصف جهان، دارالبیضاء کازابلانکا، وین شهر موسیقی، پاریس عروس شهرها، و ...

بطور کلی القاب شهرها از دو گونه بیرون نیست : یا القابی است که به مناطق متعدد در زمان های گوناگون داده اند از قبیل دارالسلطنه و دارالملک که محل جلوس شاهان و امیران بوده و اختصاص به شرق یا غرب عالم ندارد. یا القاب و عناوینی است که به یک یا چند شهر خاص داده اند مانند: دارالعلم، دارالعباده، دارالحرب و ...

اما "دارالإرشاد" لقبی است که تنها به اردبیل اختصاص دارد و این شهر مشهور به این صفت و عنوان است و در اکثر منابع و مأخذ معتبر، اردبیل را "دارالإرشاد" نامیده اند. تولد و بعثت زرتشت پیامبر ایران باستان در آذربایجان، اعتقاد مردم به تقدس کوه ساوالان، همسایگی سرزمین مغان، مفهوم اوستایی نام این شهر که «شهر مقدس» است، همه حاکی از آن است که اردبیل از قدیم الایام محل و مرکز هدایت و ارشاد بوده است.

تاریخ پیدایش، تعیین و انتخاب لقب "دارالإرشاد" برای اردبیل معلوم نیست، به عبارت دیگر نمی دانیم چه کسی برای اولین بار اردبیل را "دارالإرشاد" نامیده است؛ لکن احتمال زیاد می رود اردبیل بعد از ظهور شیخ صفی الدین اردبیلی و جانشینان وی ملقب به "دارالإرشاد" شده باشد.

اگر بخواهیم بر اساس نوشته ها و اسناد موجود در مورد پیدایش ترکیب "دارالإرشاد" سخن بگوئیم، می توان گفت که این عنوان و اصطلاح در زمان شاه طهماسب یکم (984-919) پسر شاه اسماعیل اول و به عبارتی در دوره دومین پادشاه سلسله صفوی پیدا شده است.

قدیمی ترین سندی که "دارالإرشاد" در آن دیده می شود، فرمانی است که در سال 932 ه. ق، یعنی دو سال بعد از جلوس تخت پادشاهی، از طرف شاه طهماسب صفوی برای مردم اردبیل صادر شده است. این فرمان اینک بر بدنه دیوار خارجی و سمت شمالی رواق بقعه شیخ صفی الدین روی سنگ مرمر سفیدی نقر شده و باقی است.

در این کتیبه، در دو جا کلمه "دارالإرشاد" مشاهده می شود. مفهوم فرمان حکایت از آن دارد که از طرف حکام از مردم اردبیل پیشکش، تمغاوات، مالیات و سایر وجوه پرداختی اخذ نشود. از طرف دیگر مردم از مراکز فساد مانند شرابخانه، بنج خانه، معجون خانه، بوزه خانه، بیت اللطف، قمارخانه، قوالی و کبوتر بازی منع می گردند و به ریش تراشیدن و طنبور زدن و نرد باختن و بدعت تعزیت و واداشتن و خدمات اَمرَدان در حمامات و ارتکاب امور غیر مشروعه اشتغال ننمایند و پیرامون آنها نگردند.

اکنون چند نمونه از کاربرد لقب "دارالإرشاد" را از متن فرمان شاه طهماسب صفوی و چند کتاب دیگر در ذیل می آوریم:

• در متن فرمان آمده است: « ... حکم گشته که جمیع مجاوران و زائران و ساکنان از تکالیف غیر مشروعه مصون بوده، امر خیر اثر و فرمان قضا قدر، شرف صدور یافت که در "دارالإرشاد اردبیل" و ولایات همان قاعده حسنه را منظور داشته، شلبافی محترقه و هیمه بازار و گوسفند بازار و برنج بازار و پیشکش تمغاوات و محترقه و رسم الاحتساب طلبی از ساکنان و غیر آنجا ننمایند...

فرمان قضا جریان عز اصدار یافت که در "دارالإرشاد" مذکور و ولایات، به دستوری که در عساکر منصوره و ممالک محروسه شرابخانه و بنج خانه و معجون خانه و بوره خانه و بیت اللطف و قمارخانه و قوالی و کبوتر بازی منع شده ...».

• در کتاب "احسن التواریخ" که در اواسط قرن دهم تألیف شده، آمده است: « ... در این سال رستم بیگ شاهزادگان عالی تبار را به "دارالإرشاد اردبیل" فرستاد...» (ص2)

• در کتاب "عالم آرای صفوی" آورده: « ... و سلطان سید فیروز شاه در "دارالإرشاد اردبیل" وطن داشت ...» (ص3)

• در تاریخ "عالم آرای عباسی" هم اشاره شده است که: « ...بعد از چند سال که امیر تیمور از سفر دوم مراجعت نموده، جمعی کثیر از اسرای روم همراه داشت به "دارالإرشاد اردبیل" رسید ...»                    ( جلد 1 ص 15)

• کتاب "خلاصة التواریخ" می نویسد: «... دیگر عمارت گنبد عالی است که موسوم است به جنت سرا که در جنت قبه صفیه صفویه، در "دارالإرشاد اردبیل" جهت مدفن اعلی حضرت پادشاه جلیل، سمّی قرة عین خلیل، شاه اسماعیل ساخته ...» ( ص 290-289)

و در جای دیگر نوشته: « ... صباح خواب را به حضرت عمدة المجتهدین شیخ الاسلام میر سید حسین که در آن اوان، شیخ الاسلام اردبیل بودند، نقل نموده بعد از پنج شش روز خبر قتل نواب سام میرزا با اولاد و پسران القاس میرزا در "دارالإرشاد" انتشار یافت ...» (صص 558-550)

• عبدی بیگ شیرازی (نویدی) ( 988-921) مؤلف کتاب "تکملة الأخبار" ( تاریخ صفویه از آغاز تا 987 هجری قمری) که کتاب خود را در دارالإرشاد تألیف کرده است، در دو جا لقب "دارالإرشاد" را همراه اردبیل به کار برده است:

« ... حکومت آن جا (قلعه در بند باب الابواب) به منصوربیک و سایر شروانات که فتح شده بود، به لله بیک مرجوع شد. و نعش حضرت سلطان حیدر از طبرستان نقل "دارالإرشاد اردبیل" فرمودند...» (ص 48).

عبدی بیگ که مستوفی دربار شاه طهماسب بوده بعد از برکناری از منصب و حصول اجباری با حالت درویشی به اردبیل رفته و در آن جا در جوار بقعه شیخ صفی مجاور می شود. وی در این کتاب به زندگانی خود هم اشاره نموده از جمله:
« ... و در یوم الخمیس غره جمادی الاول (سال 974) این بنده از قزوین هجرت نموده، صبح دوشنبه پنجم شهر مذکور به "دارالإرشاد اردبیل" آمده، در خطیره مقدسه منوره معطره متبرکه صفیه صفویه موسویه حسینیه علویّه (حُفّت بالأنوار الرَّحمَانیّة و خُصَّت بالأزهار الرّوحانیة) معتکف گشت

و در غره رجب، اهل بیت و فرزندان بنده نیز رسیدند و چون انزوا و اعتکاف و انقطاع و تبتیل و ترتیل، در خطیره اردبیل (حفظ الله عن أخذٍ وَبیلٍ) دست داده و بالکلیه به وادی مطالعه علوم دینیه و مباحثه مباحث یقینیه افتاده، اگر من بعد به تفصیل حالات دنیویه در این کتاب خوض ننماید، معذور است». (ص 128)

عبدی بیگ در سال 988 در "دارالإرشاد اردبیل" وفات کرده است. (مقدمه تکملة الاخبار ص 15).

در لغت نامه دهخدا نیز به نقل از تذکره میخانه (ص566)، اردبیل "دارالإرشاد" نامیده شده است و بالاخره "فرهنگ معین" در مقابل دارالارشاد آورده است: « سرای راهنمایی، عنوان شهر "اردبیل" است».

آنچه در توانم بود مضایقه نکردم. والسلام.

منابع
- اردبیل در گذرگاه تاریخ – ص 84 و 85 – جلد1.
- چاپ دوم 1370.
- تکملة الاخبار با مقدمه و تصحیح و تعلیقات دکتر عبدالحسین نوائی – چاپ اول سال 1369- ناشر: نشر نی.
- فرهنگ القاب و عناوین شهرها، تألیف دکتر جعفر ثامنی.
- ص 72- ناشر گلواژ فرهنگ و ادب – چاپ1371.
- مجله بررسی های تاریخی، شماره 4 سال یازدهم مقاله اردبیل – نوشته داریوش به آذین – ص 202.
- فرهنگ معین جلد 5 – ص 495 – چاپ ششم 1363 – ناشر: امیرکبیر.
- لغت نامه دهخدا: عنوان دارالارشاد.
- تاریخ عالم آرای عباسی: اسکندر بیگ ترکمان – تهران 1350 – امیرکبیر – جلد 1.
- احسن التواریخ: حسن بیگ روملو – تهران – کتابخانه شمس.
- عالم آرای صفوی: به کوشش یدالله شکری – بنیاد فرهنگ ایران – تهران 1350.