Ayətullah Ruhullah Xatəmi – “Pis əxlaqların islahı ”

Müzakirə mövzusu: Riyazət, yəni pis əxlaqı dəyişmək üçün məşq

Seyid Ruhullah Xatəmidən bir neçə söz

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə.

Pis əxlaqda fəsadın mənşəyi qəzəb və şəhvət qüvvələridir. Belə ki, bu qüvvələr ədalət həddində saxlanmasalar və ifrat və təfritə (həddindən aşağı) yönəlsələr, bu əxlaqda fəsad törədəcəkdir.

Əxlaqın paklanması dedikdə, insanın öz şəhvət və qəzəbini ram etməsi və ağıl və şəriətin ixtiyarına gətirməsi nəzərdə tutulur. Ağıl və şəriətin icazə verdiyi və tələb etdiyi yerlərdə onlardan istifadə etsin və onların icazə vermədiyi yerlərdə onlardan istifadə etməsin. Əxlaqın nizamlanmasının müqəddiməsi bu kontrol etməyə bağlıdır.

İnsan insan olmazdan öncə heyvandır. Təvəllüd zamanı heyvaniyyət nümunələri, ağıllı olana və həddi buluğa çatana qədər, insaniyyət əsərlərindən daha çoxdur. Bu zaman, əgər nəfslə cihad etsə, insan olur. Əgər cihad etməsə, heyvandan da pis olur.

İnsan şəhvət və qəzəb qüvvəsinin təsirində olduğu müddətcə heyvandır. O qədər ki, paklanma və tərbiyə olunsun və tərbiyə vasitəsilə insaniyyətə və insani əxlaqa qovuşsun. Bu məsələ nəfslə cihad və mübarizənin çətinliyini təsdiq edir. Çünki, insan illərlə heyvaniyyət xüsusiyyətlərini qavrayıb. Əlbəttə, insaniyyət maddəsi hamıda var. Amma, fellər heyvan felidir. Bu heyvani felləri insani fellərə qaytarmaq sadə bir iş deyil.

Məsələnin aydınlaşması və bu cihadın çətin, amma eyni halda mümkün olduğunu bilmək üçün insan şəxsiyyətinin quruluşundakı təsirli amilləri nəzərdən keçirməliyik.

Sual budur ki; insanın zahiri və mənəvi şəxsiyyətində təsirli amillər hansılardır? Bu amilləri üç mərhələdə dərc edirik; irsi, mühit və tərbiyə. Adətən bu üç amil insanın əxlaqi, hətta zahir və görkəminin formalaşmasına dəxalət edir.

1. İrsi (varislik)

Yəni, ata və anadan, hətta əcdaddan irs götürmək. Əxlaqda, sifətlərdə, zahirdə, əndam, sima və sairdə. Bu surəti bizə bəxş etmiş ilk amildir. İnsanların ruhiyyəsinin formalaşmasında özünə məxsus rolu var.

İstənilən şəxsə baxdıqda, onun siması, bədəni, hərəkət və əxlaqını ata, ana və əcdadı ilə müqayisə etsəniz, onlardan olan bəzi təsirləri bu övladda görəcəksiniz. Misal üçün, atanın cavanlıq şəkili ilə övladın cavanlıq şəkili oxşardır. Bu qədər ki, əgər bir şəxs diqqət etməsə, onları səhv salması mümkündür. Əxlaqda da belədir. Əgər bir ailə pis ya yaxşı sifətlərə malik olsa, onların övladları da bu sifətləri irsi olaraq qəbul edirlər.

“الولد سر ابيه” Övlad öz valideynindən bir rəmz və sirdir. Əgər bir tayfanın əhli şücaətli və səxavətli olsalar, onların övladları da belə olacaqlar. Övladlar həm zahiri simanı, həm də batini simanı irs götürülər. Bu amil bizim ixtiyarımızda deyil. Biz istər istəməz atamızdan irs götürürük.

2. Mühit.

Mühit iki növdür: Təbii və ictimai. Bunların hər ikisi insanın maddi və mənəvi şəxsiyyətinin formalaşmasında təsir göstərir. Təbii mühitə misal olaraq, su və havanı göstərmək olar. Müxtəlif məntəqələrin suyundan istifadə edib, havasını udan fərqli şəxslər həm zahirin fərqli olması cəhətindən fərqlidirlər, həm də əxlaq və ruhiyyələrin müxtəlif olması baxımından. Bəzi məntəqələr insanı yumşaq xarakterli edir. Dağlıq zonaların əhalisinin əxlaqı səhra zonalarının əhalisinin əxlaqı ilə fərqlidir. Bu da insanın əlində deyil. Əlbəttə, bunun irsi amillə bir fərqi var; Mühiti dəyişmək olar.

Digəri isə, ictimai mühitdir. Fəsadlı cəmiyyətin fəsadı başqalarına da keçir. Saleh cəmiyyətdə insan islah əhlinə çevrilir. Fərd və cəmiyyət bir-birinə qarşılıqlı təsirə malikdirlər. Pis əxlaqa mübtəla olmuş cəmiyyətin fəsadı insanın da ətəyindən yapışır. Bu ictimai mühitdən qaçmaq olar. Bu bizim ixtiyarımızdadır. Əlbəttə, o cəmiyyətdə ola-ola təsir qəbul etməmək sənin ixtiyarında deyil. Ancaq qaçmalısan.

Fəsadlı cəmiyyətdə olduqca, istəməsən belə təsir qəbul edəcəksən. Buna görə, bəzi məqamlarda İslam hicrət etməyi vacib buyurur. Əgər bir şəxs elə bir şəhərdədir ki, öz dinini qoruya bilmir, bu halda hicrət etməlidir. İctimai mühit insanın ruhi quruluşunda təsir qoyur və onu xarab ya da islah edir.

3. Tərbiyə.

Tərbiyə iki növdür: Başqalarının tərbiyə verməsi və insanın özü özünü tərbiyə etməsi. Başqalarının tərbiyəsi çox zaman bizimi ixtiyarımızdan xaricdir. Bəli, bu qədər mənim ixtiyarımdadır ki, özümü onun tərbiyəsinin təsirində qoyum. Lakin, əxlaqın gözəlləşmə və paklanma tərbiyəsi o yerdədir ki, insanın özü yerinə yetirir və vücudu özünün paklayır.

Özünü tərbiyə dedikdə, insanın pis əxlaqları bir-bir araşdırması və onların mənşəyini tapması nəzərdə tutulur. Əxlaqın saflaşdırılması dedikdə, insanın özünü saflaşma və tərbiyə etməyə məşğul olması nəzərdə tutulur. Bağbanın xüsusi tərzlə ağac və gülləri yetişdirdiyi kimi. O artıq budaqları kəsir və zərərvericiləri məhv edir.

İllərlə, bəlkə də əsrlərlə yuxarıda sayılmış amillərin iş başında olub əxlaqi quruluşu qurmasından sonra, indi insan istəyir ki, bu möhkəm binada əsaslı dəyişikliklər etsin.

İndi başa düşürük ki, buna nə üçün cihad deyilir. O rəvayət məşhurdur ki, müsəlmanlar kafirlərlə cihadda qələbə çalıb, evlərinə qayıdırdılar. Peyğəmbər (s) onlara buyurdu: -“Kiçik cihaddan qayıtdınız. Sizə böyük cihad vacibdir”. Bu məsələnin bütün çətinliklərin başında olmasının səbəbi budur ki, ata və anamızdan irs olaraq götürdüyümüz və bizim təbiətimizə hopmuş bir əxlaqı dəyişmək çoxlu zəhmət və səy tələb edir.

Üçüncü amil insanın öz əlindədir. O tərbiyədən ibarətdir, belə ki, ona riyazət də deyilir. Lüğətdə riyazət sözünü belə məna etmişlər: “راض المهر ذلله وسخره و جعله مطیعاً” yəni, dayçaya təlim verib at olana qədər ram etmək.

Keçmişdə bəzi insanlar var idi ki, at tərbiyə etmə mütəxəssisi idilər. Onlar dayçalara təlim verirdilər ki, ram olsun və boyun qaçırmasınlar. Atın ayaqlarını bağlayırdılar ki, heyvan mülayim yeriməyə məcbur olsun. Buna termin olaraq belə deyirdilər: onu dörd kələf etdi. Bir müddət bu kələflərlə yol getdikdən və bunu məşq etdikdən sonra, at olurdu.

Riyazət dedikdə, əxlaqın dəyişdirilməsini məşq etmək nəzərdə tutulur. Bəzi şəxslərini ac qalmasına riyazət deyilmir. Yaxşı əxlaqların əldə edilməsi və pis əxlaqların dəyişdirilməsinə riyazət deyilir. Ram olmayan at, məşqlər vasitəsilə tabe oldu.

Riyazət dedikdə, qəzəb və şəhvət qüvvəsinin ram olacağı zamana qədər çalışmaq. Müharibə kimi bəzi yerlərdə qəzəb qüvvəsi lazımdır. Amma, ona təlim vermək lazımdır ki, həddini aşmasın. Həddini aşmaq istədikdə, qarşısı alınmalıdır. Buna riyazət deyilir.

İnsanın sahib olduğu bəzi əxlaqların tələbi var. Bəzən, bu tələblərin əksinə əməl edilməlidir. Misal üçün, əgər bir şəxs paxıldırsa, bunun tələbi xərcləməkdir. Bunun riyazəti budur ki, məcburi olaraq özünü xərcləməyə vadar etsin. Baxmayaraq ki, əvvəldə az xərc etsin. Acı və şor dərman kimi, o qədər məşq etməlidir ki, adət etsin. Bizim əl və ayağımız kələfdə olmalıdır. Məcburi olaraq xeyir işlər yolunda sədəqə verməlidir ki, səxavətə adət etsin.

Müzakirə mövzusu: Riyazət, yəni pis əxlaqı dəyişmək üçün məşq

Seyid Ruhullah Xatəmidən bir neçə söz

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə.

Pis əxlaqda fəsadın mənşəyi qəzəb və şəhvət qüvvələridir. Belə ki, bu qüvvələr ədalət həddində saxlanmasalar və ifrat və təfritə (həddindən aşağı) yönəlsələr, bu əxlaqda fəsad törədəcəkdir.

Əxlaqın paklanması dedikdə, insanın öz şəhvət və qəzəbini ram etməsi və ağıl və şəriətin ixtiyarına gətirməsi nəzərdə tutulur. Ağıl və şəriətin icazə verdiyi və tələb etdiyi yerlərdə onlardan istifadə etsin və onların icazə vermədiyi yerlərdə onlardan istifadə etməsin. Əxlaqın nizamlanmasının müqəddiməsi bu kontrol etməyə bağlıdır.

İnsan insan olmazdan öncə heyvandır. Təvəllüd zamanı heyvaniyyət nümunələri, ağıllı olana və həddi buluğa çatana qədər, insaniyyət əsərlərindən daha çoxdur. Bu zaman, əgər nəfslə cihad etsə, insan olur. Əgər cihad etməsə, heyvandan da pis olur.

İnsan şəhvət və qəzəb qüvvəsinin təsirində olduğu müddətcə heyvandır. O qədər ki, paklanma və tərbiyə olunsun və tərbiyə vasitəsilə insaniyyətə və insani əxlaqa qovuşsun. Bu məsələ nəfslə cihad və mübarizənin çətinliyini təsdiq edir. Çünki, insan illərlə heyvaniyyət xüsusiyyətlərini qavrayıb. Əlbəttə, insaniyyət maddəsi hamıda var. Amma, fellər heyvan felidir. Bu heyvani felləri insani fellərə qaytarmaq sadə bir iş deyil.

Məsələnin aydınlaşması və bu cihadın çətin, amma eyni halda mümkün olduğunu bilmək üçün insan şəxsiyyətinin quruluşundakı təsirli amilləri nəzərdən keçirməliyik.

Sual budur ki; insanın zahiri və mənəvi şəxsiyyətində təsirli amillər hansılardır? Bu amilləri üç mərhələdə dərc edirik; irsi, mühit və tərbiyə. Adətən bu üç amil insanın əxlaqi, hətta zahir və görkəminin formalaşmasına dəxalət edir.

1. İrsi (varislik)

Yəni, ata və anadan, hətta əcdaddan irs götürmək. Əxlaqda, sifətlərdə, zahirdə, əndam, sima və sairdə. Bu surəti bizə bəxş etmiş ilk amildir. İnsanların ruhiyyəsinin formalaşmasında özünə məxsus rolu var.

İstənilən şəxsə baxdıqda, onun siması, bədəni, hərəkət və əxlaqını ata, ana və əcdadı ilə müqayisə etsəniz, onlardan olan bəzi təsirləri bu övladda görəcəksiniz. Misal üçün, atanın cavanlıq şəkili ilə övladın cavanlıq şəkili oxşardır. Bu qədər ki, əgər bir şəxs diqqət etməsə, onları səhv salması mümkündür. Əxlaqda da belədir. Əgər bir ailə pis ya yaxşı sifətlərə malik olsa, onların övladları da bu sifətləri irsi olaraq qəbul edirlər.

“الولد سر ابيه” Övlad öz valideynindən bir rəmz və sirdir. Əgər bir tayfanın əhli şücaətli və səxavətli olsalar, onların övladları da belə olacaqlar. Övladlar həm zahiri simanı, həm də batini simanı irs götürülər. Bu amil bizim ixtiyarımızda deyil. Biz istər istəməz atamızdan irs götürürük.

2. Mühit.

Mühit iki növdür: Təbii və ictimai. Bunların hər ikisi insanın maddi və mənəvi şəxsiyyətinin formalaşmasında təsir göstərir. Təbii mühitə misal olaraq, su və havanı göstərmək olar. Müxtəlif məntəqələrin suyundan istifadə edib, havasını udan fərqli şəxslər həm zahirin fərqli olması cəhətindən fərqlidirlər, həm də əxlaq və ruhiyyələrin müxtəlif olması baxımından. Bəzi məntəqələr insanı yumşaq xarakterli edir. Dağlıq zonaların əhalisinin əxlaqı səhra zonalarının əhalisinin əxlaqı ilə fərqlidir. Bu da insanın əlində deyil. Əlbəttə, bunun irsi amillə bir fərqi var; Mühiti dəyişmək olar.

Digəri isə, ictimai mühitdir. Fəsadlı cəmiyyətin fəsadı başqalarına da keçir. Saleh cəmiyyətdə insan islah əhlinə çevrilir. Fərd və cəmiyyət bir-birinə qarşılıqlı təsirə malikdirlər. Pis əxlaqa mübtəla olmuş cəmiyyətin fəsadı insanın da ətəyindən yapışır. Bu ictimai mühitdən qaçmaq olar. Bu bizim ixtiyarımızdadır. Əlbəttə, o cəmiyyətdə ola-ola təsir qəbul etməmək sənin ixtiyarında deyil. Ancaq qaçmalısan.

Fəsadlı cəmiyyətdə olduqca, istəməsən belə təsir qəbul edəcəksən. Buna görə, bəzi məqamlarda İslam hicrət etməyi vacib buyurur. Əgər bir şəxs elə bir şəhərdədir ki, öz dinini qoruya bilmir, bu halda hicrət etməlidir. İctimai mühit insanın ruhi quruluşunda təsir qoyur və onu xarab ya da islah edir.

3. Tərbiyə.

Tərbiyə iki növdür: Başqalarının tərbiyə verməsi və insanın özü özünü tərbiyə etməsi. Başqalarının tərbiyəsi çox zaman bizimi ixtiyarımızdan xaricdir. Bəli, bu qədər mənim ixtiyarımdadır ki, özümü onun tərbiyəsinin təsirində qoyum. Lakin, əxlaqın gözəlləşmə və paklanma tərbiyəsi o yerdədir ki, insanın özü yerinə yetirir və vücudu özünün paklayır.

Özünü tərbiyə dedikdə, insanın pis əxlaqları bir-bir araşdırması və onların mənşəyini tapması nəzərdə tutulur. Əxlaqın saflaşdırılması dedikdə, insanın özünü saflaşma və tərbiyə etməyə məşğul olması nəzərdə tutulur. Bağbanın xüsusi tərzlə ağac və gülləri yetişdirdiyi kimi. O artıq budaqları kəsir və zərərvericiləri məhv edir.

İllərlə, bəlkə də əsrlərlə yuxarıda sayılmış amillərin iş başında olub əxlaqi quruluşu qurmasından sonra, indi insan istəyir ki, bu möhkəm binada əsaslı dəyişikliklər etsin.

İndi başa düşürük ki, buna nə üçün cihad deyilir. O rəvayət məşhurdur ki, müsəlmanlar kafirlərlə cihadda qələbə çalıb, evlərinə qayıdırdılar. Peyğəmbər (s) onlara buyurdu: -“Kiçik cihaddan qayıtdınız. Sizə böyük cihad vacibdir”. Bu məsələnin bütün çətinliklərin başında olmasının səbəbi budur ki, ata və anamızdan irs olaraq götürdüyümüz və bizim təbiətimizə hopmuş bir əxlaqı dəyişmək çoxlu zəhmət və səy tələb edir.

Üçüncü amil insanın öz əlindədir. O tərbiyədən ibarətdir, belə ki, ona riyazət də deyilir. Lüğətdə riyazət sözünü belə məna etmişlər: “راض المهر ذلله وسخره و جعله مطیعاً” yəni, dayçaya təlim verib at olana qədər ram etmək.

Keçmişdə bəzi insanlar var idi ki, at tərbiyə etmə mütəxəssisi idilər. Onlar dayçalara təlim verirdilər ki, ram olsun və boyun qaçırmasınlar. Atın ayaqlarını bağlayırdılar ki, heyvan mülayim yeriməyə məcbur olsun. Buna termin olaraq belə deyirdilər: onu dörd kələf etdi. Bir müddət bu kələflərlə yol getdikdən və bunu məşq etdikdən sonra, at olurdu.

Riyazət dedikdə, əxlaqın dəyişdirilməsini məşq etmək nəzərdə tutulur. Bəzi şəxslərini ac qalmasına riyazət deyilmir. Yaxşı əxlaqların əldə edilməsi və pis əxlaqların dəyişdirilməsinə riyazət deyilir. Ram olmayan at, məşqlər vasitəsilə tabe oldu.

Riyazət dedikdə, qəzəb və şəhvət qüvvəsinin ram olacağı zamana qədər çalışmaq. Müharibə kimi bəzi yerlərdə qəzəb qüvvəsi lazımdır. Amma, ona təlim vermək lazımdır ki, həddini aşmasın. Həddini aşmaq istədikdə, qarşısı alınmalıdır. Buna riyazət deyilir.

İnsanın sahib olduğu bəzi əxlaqların tələbi var. Bəzən, bu tələblərin əksinə əməl edilməlidir. Misal üçün, əgər bir şəxs paxıldırsa, bunun tələbi xərcləməkdir. Bunun riyazəti budur ki, məcburi olaraq özünü xərcləməyə vadar etsin. Baxmayaraq ki, əvvəldə az xərc etsin. Acı və şor dərman kimi, o qədər məşq etməlidir ki, adət etsin. Bizim əl və ayağımız kələfdə olmalıdır. Məcburi olaraq xeyir işlər yolunda sədəqə verməlidir ki, səxavətə adət etsin.